مقدمه
5 راهکار علمی و عملی برای کاهش اضطراب پس از جنگ و کمک به افراد برای خروج از وضعیت هشدار ذهنی در این مقاله ارائه شده اند. این راهکارها نهفقط براساس منابع معتبر جهانی چون APA، NIMH، WHO و Harvard Health تهیه شدهاند، بلکه با تکیه بر تجربیات میدانی در مناطق جنگزده و مطالعه موردیهای واقعی، قابلاجرا و مؤثر نیز هستند. بحرانهای جنگی، زلزلهها، آوارگیها و فجایع انسانی، همگی بهطور مستقیم نهفقط جسم، بلکه روان انسانها را نیز تحتتأثیر قرار میدهند. برای بسیاری از بازماندگان، پایان فیزیکی جنگ به معنای پایان رنج نیست. ذهن آنها هنوز در میدان جنگ باقی مانده است. خاطرات، صحنهها، صداها و حتی بوهای مرتبط با بحران، میتوانند تا مدتها ذهن را در وضعیت «هشدار دائمی» نگه دارند. نتیجه چنین شرایطی، بروز اختلالات اضطرابی، بیخوابی، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، و ناتوانی در بازگشت به زندگی روزمره است.
در شرایطی که بدن و ذهن درگیر پیامدهای نامرئی بحران هستند، نیاز به بازسازی روانی، همانقدر ضروری است که بازسازی فیزیکی خانهها و شهرها. علم روانشناسی، با بهرهگیری از ابزارهایی چون شناختدرمانی رفتاری (CBT)، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT)، مدیتیشن، گروهدرمانی و مراقبتهای دارویی، راهکارهایی مؤثر برای بازیابی آرامش و سلامت روان ارائه میدهد. اگر شما یا یکی از نزدیکانتان از پیامدهای روانی بحران رنج میبرد، این مقاله راهی برای درک بهتر، اقدام هدفمند و بازسازی روان خواهد بود.
بخش اول: درک اضطراب پس از بحرانهای جنگی
درک اضطراب پس از بحرانهای جنگی
(Understanding Anxiety After War-Related Crises)
بحرانهای جنگی، حتی پس از پایان نبردهای فیزیکی، در ذهن و روان بازماندگان ادامه دارند. اضطراب پس از جنگ یکی از شایعترین عوارض روانشناختی است که میتواند زندگی فرد را برای ماهها یا حتی سالها تحتتأثیر قرار دهد. این اضطراب با احساس ناامنی دائمی، ترس از وقوع مجدد حادثه، و ناتوانی در بازگشت به زندگی عادی همراه است. فهم علمی این اضطراب، اولین گام برای مواجهه مؤثر با آن است.
اضطراب پس از سانحه چیست؟
اضطراب پس از سانحه یا PTSD (Post-Traumatic Stress Disorder) اختلالی روانی است که بعد از تجربه مستقیم یا غیرمستقیم یک واقعه شدید، مانند جنگ، تجاوز، زلزله یا شکنجه، بروز میکند. طبق تعریف انجمن روانشناسی آمریکا (APA)، فرد مبتلا به PTSD اغلب دچار بازپخش مکرر خاطرات، کابوس، اجتناب از موقعیتهای مشابه، بیخوابی، تحریکپذیری و احساس گناه زندهماندن میشود.
تفاوت اضطراب عادی با PTSD
اگرچه اضطراب واکنشی طبیعی به شرایط بحرانی است، اما در PTSD شدت، مدت و تأثیر آن متفاوت است:
ویژگی | PTSD | اضطراب معمول |
مدت زمان | مداوم (بیش از یک ماه) | موقتی (چند روز) |
علائم اصلی | کابوس، Flashback، کرختی عاطفی | نگرانی، دلشوره |
تأثیر بر عملکرد | شدید، مختلکننده زندگی روزمره | جزئی و قابل کنترل |
علائم روانی و جسمی رایج
افرادی که از PTSD یا اضطراب پس از بحران رنج میبرند، اغلب ترکیبی از علائم جسمی و روانی را تجربه میکنند، از جمله:
- بیخوابی یا خوابهای آشفته
- تپش قلب و تعریق زیاد
- تحریکپذیری و عصبانیت بیدلیل
- بیقراری و گوشهگیری
- حس خفگی یا سینه تنگ در مکانهای شلوغ
- افکار منفی مکرر درباره آینده یا گناه از زندهماندن
چرا باید اضطراب پس از جنگ را جدی گرفت؟
عدم درمان اضطراب پس از جنگ، میتواند منجر به اختلالات پیچیدهتری مانند افسردگی شدید، اختلال مصرف مواد، انزوای اجتماعی، و حتی تمایل به خودکشی شود. از اینرو، تشخیص زودهنگام و مداخله مؤثر، اهمیت حیاتی دارد.
بخش دوم: نقش مغز و هورمونها در ادامه استرس پس از بحران
🔹 وقتی جنگ تمام میشود، مغز هنوز در وضعیت هشدار باقی میماند
برخلاف تصور رایج که پایان بحران را معادل آرامش روانی میداند، در بسیاری از بازماندگان، سیستم عصبی مرکزی همچنان در حالت آمادهباش باقی میماند. این حالت ناشی از تغییرات بیولوژیکی در مغز و سیستم هورمونی است که در زمان بحران شکل گرفتهاند و گاهی ماهها یا حتی سالها ادامه مییابند.
🔹 محور HPA و کورتیزول: فرمانده پاسخ استرس
مهمترین ساختار فیزیولوژیکی در پاسخ بدن به استرس، محور HPA (هیپوتالاموس–هیپوفیز–آدرنال) است. زمانی که مغز تهدیدی را شناسایی میکند، این محور فعال میشود و منجر به ترشح کورتیزول، هورمون اصلی استرس، از غدد فوق کلیوی میشود. این فرایند باعث افزایش فشار خون، بالارفتن قند خون و تمرکز بیشتر میشود – واکنشهایی که برای بقا حیاتیاند.
اما زمانی که بحران به پایان میرسد و تهدید بیرونی از بین میرود، این محور باید به حالت تعادل بازگردد. در بسیاری از افراد دچار PTSD، این بازگشت اتفاق نمیافتد.
🔹 تأثیر ترومای روانی بر ساختار مغز
مطالعات تصویربرداری مغزی نشان دادهاند که خاطرات تروماتیک، بهویژه در جنگزدگان، تأثیر عمیقی بر بخشهایی از مغز دارند:
- آمیگدالا: بهشدت فعال میماند و باعث تقویت واکنشهای ترس و اضطراب میشود.
- هیپوکامپ: مسئول حافظه و یادگیری، در معرض تخریب ناشی از کورتیزول طولانیمدت قرار دارد.
- قشر پیشپیشانی (Prefrontal Cortex): توانایی تحلیل منطقی و مهار احساسات را کاهش میدهد.
🔹 چرا بدن حتی بعد از پایان جنگ آرام نمیگیرد؟
دلیل این پدیده در یک جمله خلاصه میشود: «مغز یاد گرفته تهدید را همیشه فعال ببیند.» بدن بازمانده جنگی، به صدای موتور هواپیما یا صدای بلند، واکنشی شبیه زمان بمباران نشان میدهد. این نوع «شرطیسازی» عصبی، اگر درمان نشود، به زندگی روزمره نفوذ میکند و فرد را در وضعیت مزمن استرس نگه میدارد.
بخش سوم: راهکارهای علمی برای کاهش اضطراب پس از جنگ
اضطراب پس از بحرانهای شدید مانند جنگ، تنها با گذر زمان کاهش نمییابد؛ بلکه نیازمند مداخلات علمی، هدفمند و فردمحور است. در این بخش، پنج راهکار مؤثر و تأییدشده توسط منابع بینالمللی برای مدیریت و کاهش اضطراب پس از جنگ معرفی میشود.
۱. رواندرمانیهای مؤثر (CBT، ACT، EMDR)
- درمان شناختی-رفتاری (CBT)
CBTیکی از معتبرترین روشهای درمان اضطراب و PTSD است. این روش با آموزش مهارتهایی مانند بازسازی افکار منفی، شناسایی الگوهای ناسالم و تمرین واکنشهای سالم به استرس، کمک میکند فرد کنترل ذهن خود را دوباره به دست آورد.
- درمان پذیرش و تعهد (ACT)
درمان ACT فرد را به پذیرش تجربههای دردناک و حرکت در مسیر ارزشهای فردی تشویق میکند. این رویکرد برای بازماندگانی که دچار سرزنش، شرم یا حس گناه هستند بسیار مؤثر است.
- درمان EMDR (حرکت چشم در کاهش حساسیت و پردازش مجدد)
- در این روش نوین، با هدایت چشم در هنگام یادآوری خاطرات تروماتیک، مغز فرصت مییابد تا اطلاعات تلخ را بازپردازش کرده و از شدت بار هیجانی آن بکاهد.
۲. دارودرمانی تحت نظارت پزشک
در بسیاری از موارد، بهویژه در مراحل اولیه درمان یا در موارد شدید PTSD، استفاده از داروهای زیر با تجویز روانپزشک توصیه میشود:
- داروهای ضدافسردگی( مانند SSRIها)
- داروهای ضداضطراب موقت
- مکملهای آرامبخش (در موارد خفیف)
ترکیب دارودرمانی با رواندرمانی اغلب اثربخشی بیشتری دارد.
۳. گروهدرمانی و حمایت اجتماعی
احساس تنهایی پس از بحران یکی از عوامل تشدید اضطراب است. گروهدرمانی، فرصت ابراز احساسات، شنیده شدن و درک شدن را فراهم میکند. همچنین:
- مشارکت در گروههای پشتیبانی بازماندگان جنگ
- پیوستن به فعالیتهای داوطلبانه یا انجمنهای محلی
- ارتباط مجدد با خانواده و دوستان
همگی نقش مهمی در ترمیم روان دارند.
۴. بازسازی سبک زندگی (خواب، تغذیه، فعالیت بدنی)
سبک زندگی سالم پایهایترین و گاه نادیدهگرفتهشدهترین عامل در بهبود اضطراب مزمن است:
- خواب منظم: حداقل ۷ ساعت خواب شبانه در محیط آرام
- تغذیه غنی از امگا ۳، منیزیم و پروتئین: برای تقویت اعصاب
- ورزش منظم: مخصوصاً ورزشهای هوازی مانند پیادهروی، دوچرخهسواری یا شنای ملایم
- یوگا و مدیتیشن: تمرین تنفس دیافراگمی، آگاهی لحظهای (Mindfulness)
۵. مراقبه ذهنآگاهانه و تکنیکهای آرامسازی
تمرینهای تنفسی و مراقبه روزانه، بهویژه تمرکز بر تنفس شکمی، به تنظیم سیستم عصبی و کاهش فعالیت محور HPA کمک میکند. پیشنهاد میشود:
- روزانه ۱۰ دقیقه مدیتیشن با تمرکز بر تنفس انجام شود.
- از اپلیکیشنهای علمی مانند Headspace یا Calm استفاده شود.
- تمرین نوشتن افکار (Journaling) در پایان روز برای تخلیه هیجانی توصیه میشود.
بخش چهارم: چگونه روان بازماندگان را بازسازی کنیم؟ نقش مداخلات فردی و اجتماعی
بازسازی روان پس از بحرانهای جنگی، نیازمند برنامهای چندلایه و هماهنگ است. این فرآیند، تنها به مراجعه به روانپزشک ختم نمیشود، بلکه مجموعهای از اقدامات فردی، خانوادگی، و اجتماعی را میطلبد تا انسان آسیبدیده، مجدداً احساس امنیت روانی، تعادل زیستی و امید به آینده را بازیابد.
🔹 مداخلههای فردی: شروع از درون
1.بازسازی عادتهای روزمره: نظم در خواب، تغذیه سالم، و فعالیت بدنی منظم میتواند اولین گام برای ایجاد حس کنترل و ثبات باشد. حتی برنامهریزیهای سادهی روزانه، مانند پیادهروی، نوشیدن آب کافی یا داشتن زمان مشخص برای خواب، تأثیر مستقیم بر تنظیم هورمونهای استرس مانند کورتیزول دارند.
۲. تمرین تکنیکهای آرامسازی عصبیروشهایی مانند تنفس دیافراگمی، تمرینات ذهنآگاهی (Mindfulness) و مراقبه میتوانند از فعال شدن مجدد خاطرات تروماتیک جلوگیری کرده و سیستم عصبی را از وضعیت هشدار به وضعیت آرامش هدایت کنند.
۳. پذیرش احساسات به جای سرکوبروان انسان پس از بحران، نیاز به اجازه برای تجربه طیفی از احساسات دارد؛ از ترس و اندوه گرفته تا خشم و حتی بیاحساسی. تمرین نوشتن احساسات، نقاشی، یا صحبت با یک فرد امن میتواند مانع تبدیل احساسات سرکوبشده به اختلال شود.
🔹 حمایت خانواده: بازوی عاطفی بازسازی
۱. آموزش خانواده برای درک نشانههای PTSDخانوادهها باید بیاموزند که تغییرات رفتاری مانند انزوا، تحریکپذیری یا خوابپریشی، نه بیادبی است و نه ضعف، بلکه واکنش طبیعی به اضطراب پس از بحران است.
۲. فراهمکردن فضای بدون قضاوتبازماندگان باید احساس کنند میتوانند بدون ترس از برچسبزدن، از دردهای درونیشان بگویند. سکوت خانواده در برابر درد فرد، میتواند درد را تشدید کند.
🔹 نقش جامعه و دولت: از مداخله تا بازتوانی
۱. دسترسی به خدمات سلامت روان در سطح اولیهایجاد مراکز سلامت روان در مناطق آسیبدیده، آموزش کارکنان بهداشت برای شناسایی علائم اضطراب و افسردگی، و امکان ارجاع به مراکز تخصصی باید در اولویت سیاستگذاران باشد.
۲. کاهش انگ اجتماعی مرتبط با درمان روانیباورهای سنتی که مراجعه به رواندرمانگر را نشانه ضعف میدانند، باید به چالش کشیده شوند. کمپینهای اطلاعرسانی در رسانهها میتوانند نقش کلیدی در نرمالسازی مراجعه به رواندرمانگر داشته باشند.
۳. حمایت از بازگشت به زندگی عادیدولتها و نهادهای مدنی میتوانند از طریق برنامههای بازگشت به تحصیل، بازگشت به کار و مشارکت در فعالیتهای هنری یا داوطلبی، به بازسازی عزتنفس بازماندگان کمک کنند.
بخش پنجم: بازگشت تدریجی به زندگی – نقش خانواده و جامعه
بعد از عبور از بحرانهای شدید مانند جنگ، بازسازی روانی بازماندگان تنها به عهده روانپزشکان و مشاوران نیست. خانواده، جامعه، و حتی محیطکار نقش محوری در این روند ایفا میکنند. این بازگشت، اگرچه تدریجی است، اما نیازمند حمایت، درک و آموزش مداوم است.
نقش خانواده در بهبود سلامت روان
خانواده، اولین و پایدارترین منبع حمایت روانی است. تحقیقات سازمان بهداشت جهانی (WHO) نشان میدهد که وجود یک سیستم حمایتی عاطفی در خانه، یکی از مهمترین عوامل موفقیت درمان PTSD محسوب میشود.
راهکارهای خانوادگی:
- ایجاد محیط امن و بدون قضاوت: افراد آسیبدیده باید احساس کنند که میتوانند بدون ترس از تحقیر یا سرزنش، احساسات خود را بروز دهند.
- آموزش خانوادهها درباره PTSD: بسیاری از رفتارهای افراد مبتلا، مانند خشم ناگهانی یا گوشهگیری، بهصورت اشتباه تفسیر میشود. آموزش صحیح میتواند باعث کاهش تنش در خانه شود.
- مشارکت در جلسات خانوادگی با مشاور: جلسات درمان خانوادگی، به بهبود ارتباطات کمک کرده و اعضا را در فرآیند درمان شریک میسازد.
نقش جامعه در کاهش اضطراب پس از جنگ
بازماندگان جنگ، اغلب احساس انزوا، بیهویتی و بیفایدگی میکنند. جامعه باید فضایی فراهم کند که آنها بتوانند دوباره احساس تعلق، هدف و توانمندی داشته باشند.
اقدامات مؤثر اجتماعی:
- ایجاد فرصتهای شغلی و داوطلبی: مشارکت در فعالیتهای معنادار، مانند کارهای داوطلبانه یا هنری، میتواند عزتنفس را بازسازی کند.
- راهاندازی کمپینهای عمومی برای کاهش انگ سلامت روان: بسیاری از افراد بهدلیل ترس از قضاوت، برای درمان مراجعه نمیکنند. نرمالسازی مراجعه به رواندرمانگر باید بخشی از فرهنگ عمومی شود.
- برگزاری کارگاههای آموزشی در مساجد، مدارس و مراکز محلی: آگاهی عمومی درباره اثرات روانی جنگ، به پذیرش بهتر بازماندگان کمک میکند.
نقش رسانهها و دولت
رسانهها میتوانند از ابزارهای مؤثر اطلاعرسانی، همدلی و ترویج فرهنگ مراقبت روانی استفاده کنند. از سوی دیگر، دولتها باید حمایت مالی و ساختاری ارائه دهند.
اقدامات ضروری:
- راهاندازی مراکز سلامت روان در مناطق بحرانزده
- تسهیل دسترسی رایگان یا کمهزینه به خدمات مشاوره
- ایجاد برنامههای توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی برای بازماندگان
در مجموع، بازسازی روانی پس از جنگ، نیازمند حرکت مشترک بین بازمانده، خانواده، جامعه و دولت است. ایجاد شبکهای از همدلی، آگاهی و مسئولیتپذیری اجتماعی، میتواند روند بازگشت به زندگی عادی را تسریع و تقویت کند.
بخش ششم: مطالعات موردی (Case Studies)
برای درک بهتر اثربخشی راهکارهای درمان اضطراب پس از جنگ، در این بخش به بررسی ۴ مطالعه موردی (Case Study) میپردازیم که بر اساس منابع معتبر جهانی و منطقهای انتخاب شدهاند. این مطالعات نشان میدهند که مداخلات علمی و روانمحور، چگونه میتوانند به بهبود زندگی روانی بازماندگان جنگ، بحران و بلایای طبیعی کمک کنند.
Case Study 1:درمان CBT برای بازماندگان جنگ بوسنی
منبع: Journal of Traumatic Stress, 2003
شرح: در یک مطالعه کلینیکی، ۳۵ نفر از بازماندگان جنگ بوسنی که به اروپا پناهنده شده بودند، تحت درمان شناختی-رفتاری (CBT) قرار گرفتند. جلسات طی ۸ هفته و در ۱۲ مرحله اجرا شد.
نتایج:
- کاهش معنادار علائم PTSD (اضطراب، کابوس، بیخوابی)
- بهبود عملکرد اجتماعی و شغلی
- افزایش اعتمادبهنفس و تعامل با جامعه
Case Study 2 : بازتوانی روانی کودکان سوری در کمپهای پناهندگان لبنان
منبع: UNICEF & Save the Children, 2017
شرح: در یک پروژه مشترک، ۱۵۰ کودک سوری در کمپهای لبنان تحت مداخلات عاطفی-اجتماعی، بازیدرمانی و آموزش مهارتهای ارتباطی قرار گرفتند.
نتایج:
- ۷۰٪ بهبود در کیفیت خواب و کاهش ترس شبانه
- افزایش تعاملات اجتماعی
- کاهش رفتارهای پرخاشگرانه یا گوشهگیرانه
Case Study 3:هنردرمانی نوجوانان بازمانده زلزله بم (ایران)
منبع: پایگاه SID.ir – دانشگاه علوم پزشکی کرمان، ۱۳۹۰
شرح: نوجوانانی که در زلزله بم آسیب دیده بودند، در دورههای نقاشیدرمانی شرکت کردند. این دورهها شامل بیان احساسات از طریق رنگ، خط و فرم بود.
نتایج:
- کاهش اضطراب و افسردگی در طی ۶ هفته
- بهبود روابط با خانواده و همسالان
- افزایش انگیزه برای بازگشت به مدرسه
Case Study 4 :درمان حمایتی گروهی برای کهنهسربازان جنگ عراق و افغانستان
منبع: Department of Veterans Affairs, USA, 2015
شرح: کهنهسربازان مبتلا به PTSD در جلسات گروهدرمانی حمایتی با حضور مشاور و روانپزشک شرکت کردند.
نتایج:
- کاهش احساس تنهایی و اضطراب اجتماعی
- بهبود مهارتهای بینفردی
- افزایش توانایی بازگشت به شغل و زندگی روزمره
این مطالعات نشان میدهند که اقدامات هدفمند، علمی و مبتنی بر همدلی، میتوانند حتی در شرایط سخت پس از جنگ یا بحران، مسیر بازگشت به زندگی طبیعی را هموار کنند.
بخش هفتم: نتیجهگیری
بازسازی روان بعد از بحران، فرآیندی پیچیده، تدریجی و چندبعدی است که نیازمند درک عمیق از تأثیرات روانی جنگ و بلایای انسانی بر ذهن و بدن انسان است. همانطور که در این مقاله بررسی شد، اضطراب پس از جنگ پدیدهای رایج و جهانی است که میتواند سالها پس از پایان درگیری، همچنان بازماندگان را درگیر خود نگه دارد.
راهکارهایی مانند رواندرمانی شناختی-رفتاری (CBT)، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT)، درمان با حرکات سریع چشم (EMDR)، و همچنین فعالیتهایی مانند هنردرمانی، تنفس دیافراگمی، مراقبه ذهنآگاهی و حمایت گروهی، همگی میتوانند نقشی مؤثر در کاهش علائم PTSD و بازگشت تدریجی فرد به زندگی عادی ایفا کنند. مطالعات موردی از بوسنی، سوریه، ایران و ایالات متحده نشان دادند که مداخلات ساختارمند، در محیطی امن و با حمایت متخصصان، میتواند کیفیت زندگی را به شکل چشمگیری ارتقاء دهد و حتی از بروز نسل دوم آسیبهای روانی پیشگیری کند. در نهایت، باید در نظر داشت که بهبود روان پس از بحران، تنها وظیفه فرد نیست. خانواده، جامعه، رسانه و نهادهای سیاستگذار نیز باید در این مسیر همراه باشند و فضا را برای بازسازی آرامش، هویت و امید مهیا سازند.
بازسازی روان بعد از جنگ یک مسیر تدریجی اما ممکن است. اگر شما یا یکی از عزیزانتان هنوز با اضطراب، بیخوابی یا خاطرات مزاحم درگیر هستید، تنها نیستید و این نشانه ضعف نیست. اینها واکنشهای طبیعی به رویدادهای غیرطبیعی هستند.
هماکنون اقدام کنید:
- با یک مشاور متخصص روانشناسی تماس بگیرید.
- از تستهای رایگان اضطراب و استرس در سایت TehranLab.com استفاده کنید.
- مراقبت از سلامت روان را مانند سلامت جسم جدی بگیرید.
- اگر در موقعیت کمک به دیگران هستید (پزشک، معلم، مدیر یا والدین)، یاد بگیرید چگونه حمایت روانی مؤثر ارائه دهید.
🌿 بازگشت به آرامش و تعادل، از همین امروز میتواند آغاز شود.
بخش هشتم: پیشنهاد مطالعه مقالات مرتبط (Cross-reference)
برای درک بهتر اضطراب پس از بحران و یادگیری راهکارهای علمی بیشتر برای بازسازی روان، مطالعه مقالات زیر در سایت TehranLab.com پیشنهاد میشود:
۱. وقتی بدن در وضعیت هشدار باقی میماند: نقش کورتیزول در روزهای بعد از بحران
این مقاله به بررسی نقش بیولوژیکی هورمون کورتیزول پس از بحران میپردازد و توضیح میدهد که چرا بدن حتی پس از پایان جنگ همچنان در وضعیت استرس باقی میماند.
۲. زخمهای ناپیدا: چگونه با استرس پس از جنگ کنار بیاییم؟
تحلیلی جامع از PTSD، عوامل خطر و روشهای رواندرمانی نوین برای کاهش علائم استرس پس از سانحه، به ویژه در میان بازماندگان جنگ.
۳. هورمونها و روان ما: چگونه تعادل عصبی-هورمونی بر احساسات اثر میگذارد؟
مقالهای آموزشی درباره ارتباط مغز، هورمونها و احساسات، و اینکه چگونه با تغذیه، خواب و آرامسازی میتوان این سیستم را متعادل کرد.
منابع تخصصی
- American Psychological Association. (2017). Psychological First Aid: Field Operations Guide. https://www.apa.org
- American Psychological Association. (2020). Trauma-Informed Care in Post-Conflict Settings. https://www.apa.org
- National Institute of Mental Health. (2019). Post-Traumatic Stress Disorder (PTSD). https://www.nimh.nih.gov
- World Health Organization. (2013). Mental Health and Psychosocial Support in Emergencies. https://www.who.int
- World Health Organization. (2011). Psychological First Aid: Guide for Field Workers. https://www.who.int/publications/i/item/9789241548205
- Harvard Health Publishing. (2020). Healing after trauma: How to help yourself and others recover. https://www.health.harvard.edu
- Yehuda, R., & McFarlane, A. C. (2003). Conflict between current knowledge about posttraumatic stress disorder and its original conceptual basis. Journal of Traumatic Stress, 16(5), 403–413.
- Save the Children & UNICEF. (2017). Child Protection in Emergencies: Syrian Refugee Children in Lebanon. Internal NGO report.
- Department of Veterans Affairs, USA. (2015). Group Therapy for PTSD: Implementation Manual. U.S. Government Publishing Office.
- دانشگاه علوم پزشکی کرمان. (۱۳۹۰). اثربخشی هنردرمانی بر کاهش علائم PTSD در بازماندگان زلزله بم. پایگاه اطلاعات علمی SID. https://www.sid.ir
- پایگاه اطلاعات علمی ایران (SID). (۱۳۹۹). مداخلات روانشناختی در بازماندگان جنگ و بلایا. https://www.sid.ir
- Magiran. (۱۴۰۰). نقش درمان شناختی-رفتاری در کاهش اضطراب پس از سانحه. مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران. https://www.magiran.com