هیدروسفالی؛ واژهای که شاید کمتر شنیده باشید، اما تاثیری بزرگ بر زندگی افراد دارد. این بیماری که بهطور ساده به معنای تجمع مایع مغزی-نخاعی در مغز است، میتواند در هر سنی رخ دهد و اگر بهموقع تشخیص داده نشود، ممکن است پیامدهای جدی به همراه داشته باشد. اما آیا میدانید علائم هشداردهنده هیدروسفالی چیست؟ یا چگونه میتوان از پیشرفت آن جلوگیری کرد؟ در این مقاله از تهران لب، به بررسی علائم، روشهای تشخیص و درمان این بیماری بپردازیم.
چه کسانی ممکن است به هیدروسفالی مبتلا شوند؟
هیدروسفالی (Hydrocephalus) به معنای تجمع غیرطبیعی مایع درون مغز است. این واژه از دو کلمه یونانی «هیدرو» به معنای آب و «سفالوس» به معنای سر گرفته شده است. در گذشته، این بیماری به نام «آب در مغز» شناخته میشد. اما در واقع، این آب مایع مغزی-نخاعی (CSF) است؛ مایعی شفاف و بیرنگ که مغز و نخاع را احاطه کرده است.
بهطور معمول، CSF در بخشهایی از مغز به نام بطنها جریان دارد. این مایع نقش حیاتی در تأمین مواد مغذی و دفع مواد زائد مغز ایفا میکند. همچنین مغز و نخاع را در برابر آسیبها محافظت و از آنها حمایت میکند. پس از انجام وظایف خود، CSF به جریان خون بازجذب میشود.
در حالت عادی، بدن روزانه مقدار مشخصی از این مایع را تولید و همان مقدار را جذب میکند. اما زمانی که جریان یا جذب طبیعی CSF مسدود شود، این مایع در مغز تجمع پیدا میکند. این تجمع باعث بزرگتر شدن بطنها و افزایش فشار داخل جمجمه میشود. فشار زیاد ناشی از CSF میتواند عملکرد طبیعی مغز را مختل کند.
طبق آمار، از هر ۱,۰۰۰ نوزاد در ایالات متحده، یک تا دو نوزاد با هیدروسفالی متولد میشوند. اما این بیماری فقط مختص نوزادان نیست و میتواند کودکان بزرگتر و افراد بالغ در هر سنی را تحت تاثیر قرار دهد. با توجه به اینکه آمار ارائه شده در جامعه پزشکی ایالات متحده دقیق است، از این آمار به عنوان مرجع استفاده کردهایم؛ بنابراین آمار کلی در دیگر کشورها هم ممکن است نزدیک به این عدد باشد.
انواع مختلف هیدروسفالی
هیدروسفالی به چهار نوع اصلی تقسیم میشود:
- هیدروسفالی ارتباطی (Communicating Hydrocephalus):
در این نوع، جریان CSF پس از خروج از بطنها مسدود میشود. این مشکل معمولا به دلیل ضخیم شدن غشاهایی به نام آراکنوئید در پایه مغز رخ میدهد که مانع جریان آزاد CSF میشود. به این نوع هیدروسفالی، ارتباطی هم میگویند؛ زیرا CSF میتواند بین بطنها که باز هستند جریان پیدا کند.
- هیدروسفالی غیرارتباطی یا انسدادی (Non-communicating Hydrocephalus):
در این نوع، جریان CSF در یکی یا چند مسیر باریک که بطنها را به هم متصل میکند مسدود میشود.
- هیدروسفالی با فشار طبیعی (Normal Pressure Hydrocephalus – NPH):
در این نوع، تجمع CSF باعث بزرگتر شدن بطنها میشود، اما فشار داخل جمجمه افزایش قابلتوجهی ندارد. این نوع بیشتر در افراد مسن رخ میدهد و علائم آن به تدریج ظاهر میشود.
- هیدروسفالی اگزو-واکوا (Hydrocephalus Ex-Vacuo):
این نوع ناشی از آسیب به مغز به دلیل ضربه به سر یا سکته است. در این شرایط، بافت مغزی اطراف بطنها کوچک میشود و CSF برای پر کردن فضای اضافی تجمع پیدا میکند. در این نوع، بطنها بزرگ هستند، اما فشار داخل جمجمه معمولا طبیعی باقی میماند.
علل ایجاد هیدروسفالی
هیدروسفالی میتواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. در حالت کلی این بیماری به دو نوع مادرزادی یا اکتسابی تقسیم میشود. بیماری مادرزادی از بدو تولد در کودک وجود دارد و نوع اکتسابی، بر اثر عوامل مختلف، پس از به دنیا آمدن کودک و در مراحل مختلف زندگی او نمایان میشود.
هیدروسفالی مادرزادی
این نوع از هیدروسفالی به علت ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در دوران رشد جنین ایجاد میشود. واژه «مادرزادی» به معنای وجود بیماری از زمان تولد است. رایجترین علل هیدروسفالی مادرزادی عبارتند از:
- اسپینا بیفیدا و دیگر ناهنجاریهای مغز و نخاع (اختلالات لوله عصبی).
- تنگی گذرگاه کوچک بین بطن سوم و چهارم مغز (تنگی مجرای آبی یا آکوئداکتال استنوزیس).
- عوارض زایمان زودرس، مانند خونریزی درون بطنهای مغز.
- عفونتهایی در دوران بارداری، مانند سرخجه، که میتواند باعث التهاب بافت مغزی جنین شود.
هیدروسفالی اکتسابی
این نوع از هیدروسفالی در هر زمانی پس از تولد رخ میدهد و میتواند افراد را در هر سنی تحت تاثیر قرار دهد. رایجترین علل هیدروسفالی اکتسابی عبارتند از:
- ضربه به سر
- سکته مغزی
- تومورهای مغزی یا نخاعی
- مننژیت یا دیگر عفونتهای مغز و نخاع
همچنین خونریزی یا عوارض ناشی از جراحی ممکن است باعث ایجاد هیدروسفالی با فشار طبیعی (NPH) شود. در بسیاری از افراد مبتلا به NPH، علت مشخصی یافت نمیشود.
علائم هیدروسفالی چیست؟
علائم هیدروسفالی با توجه به سن فرد، پیشرفت بیماری و میزان تحمل بدن در برابر تجمع CSF متفاوت است. بر همین اساس هم وجود این بیماری در افراد مختلف با سنین مختلف، ممکن است به شکلهای متفاوتی خود را نشان دهد. در ادامه علائم هیدروسفالی را برای گروههای سنی مختلف شرح میدهیم.
علائم در نوزادان:
- بزرگی غیرطبیعی سر
- برآمدگی قسمت نرم سر (فونتانل)
- نگاه پایینافتاده نوزاد
- استفراغ
- خوابآلودگی
علائم در کودکان بزرگتر:
- سردرد
- حالت تهوع و استفراغ
- مشکلات بینایی
- تأخیر در رشد
علائم هیدروسفالی در بزرگسالان:
- سردرد
- حالت تهوع و استفراغ
- مشکلات بینایی
- احساس خستگی
- مشکلات تعادل و هماهنگی
- فراموشی کوتاهمدت
علائم هیدروسفالی در سالمندان:
- مشکلات در راه رفتن (اختلالات حرکتی)
- زوال عقل خفیف
- فراموشی
- از دست دادن کنترل مثانه
هیدروسفالی چگونه تشخیص داده میشود؟
تشخیص هیدروسفالی از طریق ارزیابی عصبی انجام میشود. پزشک ممکن است از روشهای تصویربرداری مغزی مانند سونوگرافی، توموگرافی کامپیوتری (CT) یا تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) استفاده کند.
برای تشخیص هیدروسفالی در بزرگسالان، معمولا آزمایشهای دیگری نیز انجام میشود که عبارتند از:
- پونکسیون کمری (اسپاینال تپ): برای نمونهگیری از مایع مغزی-نخاعی
- مانیتورینگ فشار داخل جمجمه (ICP): از طریق قرار دادن یک مانیتور کوچک در مغز برای اندازهگیری فشار
- معاینه فوندوسکوپیک: با استفاده از دستگاهی خاص برای بررسی عصب بینایی در پشت چشم
آیا هیدروسفالی میتواند بهطور خودبهخود برطرف شود؟
خیر، و اگر هیدروسفالی درمان نشود، میتواند کشنده باشد. تشخیص زودهنگام و درمان موفقیتآمیز شانس بهبودی را افزایش میدهد. اما این بیماری چگونه درمان میشود؟
آیا هیدروسفالی قابل درمان است؟
بله. هیدروسفالی قابل درمان است. هرچند در حال حاضر راهی برای پیشگیری یا درمان قطعی این بیماری وجود ندارد، اما میتوان آن را از طریق جراحی مدیریت کرد.
هیدروسفالی چگونه درمان میشود؟
در حال حاضر، تنها راه درمان هیدروسفالی جراحی مغز است. دو نوع اصلی جراحی برای درمان این بیماری وجود دارد:
-
شنت (Shunt):
رایجترین روش درمانی، قرار دادن یک دستگاه پزشکی به نام شنت است. شنت لولهای انعطافپذیر است که در مغز قرار داده میشود و مایع اضافی CSF را به بخشی دیگر از بدن (مانند شکم) هدایت میکند تا جذب شود.
-
ونتریکولوستومی سوم آندوسکوپیک (ETV):
در این جراحی، یک سوراخ کوچک در کف بطن سوم مغز ایجاد میشود. این کار یک مسیر جدید برای جریان طبیعی CSF در اطراف مغز ایجاد میکند. این روش معمولا برای کودکان بالای ۲ سال انجام میشود.
عوارض درمان هیدروسفالی چیست؟
بسیاری از افراد ممکن است سالها بدون عوارض زندگی کنند، اما شرایط میتواند به سرعت تغییر کند. افرادی که شنت دارند باید به طور منظم معاینات پزشکی انجام دهند، زیرا شنت ممکن است خراب شود، کارایی خود را از دست بدهد یا عفونت کند. در این صورت، نیاز به جراحی مغز دیگری خواهد بود. همچنین، ETV (ونتریکولوستومی سوم آندوسکوپیک) ممکن است در هر زمانی بسته شود و فرد را در معرض خطر قرار دهد.
اگر علائم خرابی شنت یا بسته شدن ETV ظاهر شد، باید فورا به پزشک مراجعه کنید. این علائم ممکن است شامل موارد مشابه هیدروسفالی باشد، از جمله:
- سردرد
- مشکلات بینایی
- حالت تهوع یا استفراغ
- احساس خستگی
همچنین ممکن است علائم جدیدی ظاهر شود، مانند:
- درد یا سفتی در عضلات گردن یا شانهها
- تشنج
- قرمزی یا حساسیت در ناحیه شنت
- تب خفیف
پیشآگهی هیدروسفالی چگونه است؟
با انجام جراحی و نظارت دقیق، بسیاری از افراد مبتلا به هیدروسفالی میتوانند زندگی عادی داشته باشند. با این حال، شرایط و عوارض ناشی از جراحی میتواند در افراد مختلف بسیار متفاوت باشد. همکاری مداوم با پزشک برای دریافت مراقبتهای مورد نیاز، امری ضروری است.
هیدروسفالی در کودکان خطرات خاصی برای رشد شناختی و جسمی به همراه دارد. والدین کودکان مبتلا به هیدروسفالی باید با پزشکان مشورت کنند تا نتیجهای مثبت برای کودک حاصل شود.
آنچه از مقاله «هیدروسفالی چیست؟ | علائم، تشخیص و درمان» آموختیم
هیدروسفالی به تجمع غیرطبیعی مایع مغزی-نخاعی در مغز گفته میشود که میتواند در هر سنی و به دلایل مختلفی مانند ضربه به سر، سکته مغزی یا عفونتهای مغزی رخ دهد. علائم این بیماری بسته به سن فرد متفاوت است و میتواند شامل سردرد، حالت تهوع، مشکلات بینایی، اختلالات حرکتی و حتی زوال عقل باشد. تشخیص هیدروسفالی از طریق ارزیابی عصبی و روشهای تصویربرداری مانند CT یا MRI انجام میشود. درمان آن معمولاً با جراحیهای شنتگذاری یا ونتریکولوستومی است که به کاهش فشار و مدیریت تجمع مایع کمک میکند. تشخیص زودهنگام و درمان مناسب میتواند کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشد و در صورتی که درمان نشود، ممکن است پیامدهای جدی ایجاد کند.
منبع:
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/hydrocephalus/symptoms-causes/syc-20373604