پرتو درمانی یا رادیوتراپی چیست؟ | روش‌های انجام و عوارض آن

این روش درمانی یکی از مؤثرترین روش‌ها در درمان سرطان است که به‌صورت موضعی سلول‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهد و برخلاف شیمی‌درمانی آسیب کمتری به بافت‌های سالم وارد می‌کند. پرتو درمانی بر روی ناحیه خاصی از بدن متمرکز است و عوارض جانبی کمتری به همراه دارد. در این مقاله خواهیم خواند که چرا پرتو درمانی در برخی موارد جایگزین شیمی‌درمانی می‌شود و چه مزایایی دارد و انواع روش‌ها و عوارض آن چه هستند؟

پرتو درمانی چیست؟

پرتو درمانی یا رادیوتراپی (Radiation therapy) یکی از روش‌هایی است که پزشکان از آن برای درمان یا کنترل انواع مختلف سرطان‌ها از جمله سرطان سینه و سرطان پروستات استفاده می‌کنند. رادیوتراپی یک روش تخصصی درمان سرطان است که با استفاده از تابش یونیزه‌کننده، به‌طور مستقیم DNA سلول‌های سرطانی را تخریب کرده و تکثیر آن‌ها را متوقف می‌کند.

این روش درمانی عمدتاً برای تومورهای موضعی استفاده می‌شود و با هدف کاهش حجم تومور یا کنترل رشد آن به‌کار می‌رود. پرتو درمانی می‌تواند به‌صورت خارجی (از طریق دستگاه‌های تابش‌دهنده مانند شتاب‌دهنده خطی) یا داخلی (از طریق کاشت مواد رادیواکتیو در بافت‌های سرطانی) انجام شود.

با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته‌ای مانند IMRT (پرتو درمانی با شدت تعدیل‌شده) و IGRT (پرتو درمانی هدایت‌شده با تصویر)، امکان هدف‌گیری دقیق‌تر تومور فراهم شده است تا آسیب به بافت‌های سالم به حداقل برسد. این روش معمولاً به‌تنهایی یا به‌عنوان مکملی برای جراحی و شیمی‌درمانی به‌کار می‌رود.

چه زمانی از پرتو درمانی استفاده می‌شود؟

پرتو درمانی در موارد متعددی از سرطان، به‌ویژه زمانی که تومورهای موضعی به‌خوبی تعریف شده‌اند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش اغلب در سرطان‌های سر و گردن، ریه، پروستات، سینه و سیستم عصبی مرکزی به‌کار می‌رود. پزشکان معمولاً استفاده از پرتو درمانی را در مراحل ابتدایی بیمار تجویز و استفاده می‌کنند؛ یعنی زمانی که سلول‌های سرطانی به اندام‌های دیگر بدن گسترش پیدا نکرده و اصطلاحا متاستاز (mesastasis) نشده‌اند. در حالی که در مراحل پیشرفته‌تر، به‌منظور کوچک کردن تومور قبل از جراحی (نئوادجوانت) یا پس از آن برای حذف سلول‌های باقیمانده (ادجوانت) به‌کار می‌رود. همچنین، در درمان‌های ترکیبی با شیمی‌درمانی، پرتو درمانی می‌تواند باعث افزایش حساسیت سلول‌های سرطانی به داروهای شیمیایی شود و بدین ترتیب اثربخشی درمان افزایش یابد.

عملکرد پرتو درمانی چگونه است؟

پرتو درمانی با استفاده از تابش‌های یونیزه‌کننده، مانند اشعه ایکس یا گاما، به‌طور دقیق به سلول‌های سرطانی هدف‌گیری می‌کند. این تابش‌ها به DNA سلول‌های سرطانی آسیب می‌زنند. DNA یک ماده ژنتیکی است که اطلاعات بنیادی و تکوینی موجودات زنده را شامل می‌شود و همچنین نحوه تقسیم سلول‌های سرطانی را هم کنترل می‌کند. و این پرتوها باعث اختلال در توانایی آن‌ها برای تقسیم و رشد می‌شوند. آسیب‌های وارد شده به DNA به‌گونه‌ای است که سلول‌های سرطانی قادر به ترمیم آن نبوده و در نهایت می‌میرند.

کمورادیوتراپی چیست؟

کمورادیوتراپی (Chemoradiotherapy) به درمانی گفته می‌شود که شیمی‌درمانی و پرتو درمانی به طور همزمان یا متوالی جهت هدف قرار دادن سلول‎‌های سرطانی با اثربخشی بیشتر استفاده می‌شود.

شیمی‌درمانی با استفاده از داروهای ضدسرطان (داروهای سایتوتوکسیک) به‌طور سیستمیک به کل بدن اثر می‌گذارد و سلول‌های سرطانی را از درون به‌طور گسترده مورد حمله قرار می‌دهد، در حالی که پرتو درمانی به‌طور محلی به تومور مورد نظر تابش می‌کند و آسیب جدی‌ای به سلول‌های سرطانی وارد می‌آورد.

لازم به ذکر است که این روش برای همه سرطان‌ها موثر نیست، با این‌حال می‌تواند باعث افزایش حساسیت سلول‌های سرطانی به هر دو روش درمانی شده و به بهبود نتایج درمانی و کاهش عوارض جانبی کمک کند.

کاربردهای پرتو درمانی چیست؟ 

پرتو درمانی امروزه استفاده گسترده‌ای در درمان و کنترل سرطان‌ها دارد. در ادامه برخی اهداف پرتو درمانی را مشاهده می‌کنید:

1.درمان سرطان‌های سر و گردن: با هدف کاهش تومورهای پیچیده در نواحی حساس و جلوگیری از آسیب به ساختارهای حیاتی مانند طناب صوتی و گلو.
2. درمان سرطان‌های سینه: به‌عنوان درمان اولیه برای نابود کردن تومور قبل از جراحی یا برای پیشگیری از عود مجدد پس از جراحی.
3. درمان سرطان پروستات: به‌ویژه برای تومورهای محلی و به‌عنوان جایگزین یا مکمل جراحی پروستات.
4. درمان سرطان ریه: برای کنترل تومورهای اولیه یا متاستاتیک و کاهش علائم در مراحل پیشرفته.
5. پرتو درمانی در سرطان‌های مغز و سیستم عصبی مرکزی: برای درمان تومورهای مغزی و کاهش فشار در نواحی مغزی حساس.
6. پیشگیری از بازگشت سرطان‌های خاص: با استفاده از پرتو درمانی به‌عنوان درمان تکمیلی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقیمانده پس از جراحی.
7. تسکین درد و علائم در سرطان‌های پیشرفته: برای کاهش درد ناشی از تومورها، بهبود علائم و کیفیت زندگی در بیماران با مراحل نهایی سرطان.

پرتو درمانی همچنین به‌عنوان یک ابزار کلیدی در درمان‌های چندوجهی و ترکیبی با شیمی‌درمانی و ایمونوتراپی استفاده می‌شود تا به حداکثر اثربخشی درمان و کاهش عوارض جانبی کمک کند.

انواع روش‌های پرتو درمانی

برای طبقه‌‌بندی روش‌های پرتو درمانی می‌توان به سه نوع اصلی اشاره کرد: پرتو درمانی خارجی، پرتو درمانی داخلی و پرتو درمانی سیستمیک. در ادامه هر یک از این روش‌ها را به‌ صورت جداگانه توضیح داده می‌شود:

پرتو درمانی خارجی

این روش رایج‌ترین شکل پرتو درمانی است که در آن پرتوها از دستگاهی خارج از بدن به سوی بافت‌های سرطانی تابانده می‌شود. معمولاً این روش طی چند هفته انجام می‌شود و ممکن است حتی دو بار در روز هم تکرار شود. مدت زمان هر جلسه درمان حدود 20 تا 30 دقیقه است و از آنجایی که بیشتر بیماران به صورت سرپایی تحت درمان قرار می‌گیرند، نیازی به بستری شدن در بیمارستان ندارند.

پرتو درمانی خارجی در درمان بسیاری از انواع سرطان‌ها از جمله سرطان سینه، مثانه، دهانه رحم، حنجره، ریه، پروستات و واژن به کار می‌رود. همچنین از این روش برای تسکین درد یا برطرف کردن برخی مشکلات ناشی از گسترش سرطان به سایر نقاط بدن استفاده می‌شود.

مراحل انجام پرتو درمانی خارجی

1. آماده‌سازی بیمار: بیمار بر روی یک تخت مخصوص دراز می‌کشد. این تخت در نزدیکی دستگاه بزرگی قرار دارد که پرتوها از آن تابیده می‌شوند.
2. تنظیم موقعیت: تکنسین موقعیت دقیق بیمار را تنظیم کرده و او را درون دستگاه قرار می‌دهد تا مطمئن شود پرتوها به‌طور دقیق به ناحیه مورد نظر هدایت می‌شوند.
3. خروج تکنسین از اتاق: تکنسین پس از تنظیم موقعیت بیمار، به اتاق مجزایی می‌رود که کنترل دستگاه را از آنجا به‌عهده دارد.
4. انجام فرایند پرتودرمانی: بیمار باید طی انجام فرایند بدون حرکت باقی بماند. نیازی به نگه ‌داشتن نفس نیست و بیمار می‌تواند به ‌طور طبیعی نفس بکشد.
5. صدای دستگاه: در طول فرایند، دستگاه ممکن است صداهای مختلفی مانند جاروبرقی، کلیک یا چرخش ایجاد کند.
6. ارتباط با تکنسین: یک بلندگو درون دستگاه نصب شده است که تکنسین می‌تواند از طریق آن با بیمار صحبت کرده و هرگونه توصیه یا راهنمایی لازم را به او منتقل کند.

پرتو درمانی داخلی

پرتو درمانی داخلی که با نام براکی‌ تراپی (Brachytherapy) نیز شناخته می‌شود، یک روش موضعی برای درمان سرطان است. در این نوع درمان، منبع تابش در داخل یا نزدیکی تومور قرار می‌گیرد. گاهی اوقات منبع برای مدتی در بدن باقی می‌ماند و سپس خارج می‌شود.

 از مزایای این روش این است که اشعه‌ها تنها به تومور تابیده می‌شوند و بافت‌های سالم اطراف آن تحت تأثیر قرار نمی‌گیرند. براکی ‌تراپی می‌تواند به صورت سرپایی یا بستری در بیمارستان انجام شود و برای درمان انواع سرطان‌ها مانند سرطان سر و گردن، سینه، دهانه رحم، پروستات، کیسه صفرا، مری، چشم و ریه مورد استفاده قرار گیرد.

این روش اغلب با سایر روش‌های درمانی مانند پرتو درمانی خارجی، شیمی‌درمانی یا جراحی ترکیب می‌شود.

مراحل انجام پرتو درمانی داخلی

1. قرار دادن لوله یا اپلیکاتور: ابتدا پزشک یک لوله، کتتر یا اپلیکاتور را در نزدیکی تومور یا درون آن قرار می‌دهد.
2. قرار دادن ماده رادیواکتیو: پس از قرارگیری دقیق لوله یا اپلیکاتور، پزشک ماده رادیواکتیو را از طریق آن وارد بدن می‌کند.
3. ماندن ایمپلنت در بدن: بسته به نوع درمان، ایمپلنت ممکن است تا چند روز در بدن باقی بماند.
4. خارج کردن ایمپلنت: پس از اتمام درمان، پزشک ایمپلنت را از بدن خارج می‌کند. با این حال، در برخی موارد ایمپلنت به‌ صورت دائمی در بدن باقی می‌ماند.
5. عدم تشعشع پس از درمان: حتی اگر ایمپلنت در بدن باقی بماند، پس از پایان دوره درمان دیگر پرتویی از آن منتشر نمی‌شود.

پرتو درمانی سیستمیک

در این نوع از پرتو درمانی، ماده رادیواکتیو به ‌صورت مایع وارد بدن بیمار می‌شود. این ماده به‌ واسطه جریان خون به سلول‌های سرطانی می‌رسد و آن‌ها را از بین می‌برد. ماده رادیواکتیو می‌تواند از طریق بلع یا تزریق وریدی وارد بدن شود. مایعات بدن فرد تحت درمان مانند ادرار، عرق و بزاق مدتی همچنان پرتوزا باقی بمانند، از این رو باید برای افرادی که با بیمار در تماس هستند تدابیر خاصی در نظر گرفته شود.

آزمایش‌های خون قبل از پرتو درمانی

1. شمارش کامل خون (CBC):

• • این آزمایش سطح سلول‌های مختلف خون از جمله گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها را اندازه‌گیری می‌کند.
  • کاهش گلبول‌های سفید می‌تواند نشان‌دهنده ضعف سیستم ایمنی باشد.
  • کاهش گلبول‌های قرمز می‌تواند منجر به کم‌خونی و خستگی شود.
  • کاهش پلاکت‌ها می‌تواند خطر خونریزی را افزایش دهد.

2.عملکرد کلیه و کبد:

• • • آزمایش‌های عملکرد کلیه و کبد به بررسی سلامت این اندام‌ها کمک می‌کنند. این آزمایش مهم است زیرا پرتودرمانی می‌تواند بر این اندام‌ها تأثیر بگذارد.
    • آزمایش‌هایی مانند کراتینین، اوره و آزمایش‌های کبدی (ALT، AST، ALP) برای ارزیابی عملکرد کلیه و کبد انجام می‌شوند.

3.الکترولیت‌ها:

• اندازه‌گیری سطح الکترولیت‌ها مانند سدیم، پتاسیم، کلسیم و منیزیم مهم است، زیرا عدم تعادل آن‌ها می‌تواند عوارض جانبی ایجاد کند.

4.عملکرد انعقادی خون:

• • آزمایش‌های انعقادی مانند PT و PTT برای بررسی توانایی بدن در ایجاد لخته خون و جلوگیری از خونریزی‌های غیرطبیعی انجام می‌شود.

5.نشانگرهای اختصاصی تومور

• این آزمایش‌ها به عنوان ابزاری برای پایش پاسخ بدن به پرتودرمانی استفاده می‌شوند. به عنوان مثال، آلفا فیتوپروتئین (AFP) در بیماران مبتلا به سرطان کبد یا آنتی‌ژن اختصاصی پروستات (PSA) در بیماران مبتلا به سرطان پروستات ممکن است بررسی شوند.

عوارض پرتو درمانی

در پرتو درمانی، دوزهای اشعه به تدریج و طی جلسات متعدد به بیمار داده می‌شود تا به بافت‌های سالم فرصت ترمیم داده شود. با این حال، این روش درمانی با عوارض جانبی همراه است. برخی از رایج‌ترین عوارض آن شامل موارد زیر می‌باشند:

• ریزش مو در ناحیه درمان
• حالت تهوع
• استفراغ
• تحریک پوست
• تکرر ادرار
• کاهش اشتها
• نفخ یا گرفتگی شکم
• زخم‌های دهانی
• احساس سوزش در گلو یا قفسه سینه
• سردرد

برای درخواست هرگونه مشاوره تلفنی و نمونه‌گیری در آزمایشگاه جهت انجام آزمایش خون و ادرار در طول مراحل رادیوتراپی، با تلفن 1650 آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی تهران لب تماس بگیرید.

منبع:

https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/radiation-therapy