این روش درمانی می‌تواند سلول‌های سرطانی را از بین ببرد یا رشد آن‌ها را متوقف کند. اگر پزشک شما شیمی درمانی را به عنوان بخشی از درمان شما تجویز کرده است، آگاهی از دلایل انجام شیمی درمانی، عوارض جانبی آن، و نحوه دریافت داروهای شیمی درمانی می‌تواند به شما در تصمیم‌‌گیری آگاهانه و پیگیری بهتر روند درمان کمک کند.
در این مقاله، به بررسی جامع و دقیق شیمی درمانی می‌پردازیم و به سؤالاتی که ممکن است در این زمینه برای شما پیش آید، پاسخ می‌دهیم. با ما همراه باشید تا با دیدی بازتر و اطلاعاتی کامل‌تر، روند درمان خود را با اطمینان و آرامش بیشتری دنبال کنید.
شیمی درمانی چیست؟
شیمی‌درمانی (Chemotherapy) یک روش درمانی است که از داروهای شیمیایی ضد سرطان برای نابود کردن توده‌های سرطانی یا کنترل رشد سلول‌های سرطانی استفاده می‌کند. در این روش داروهای سرطانی که در ادامه آن‌ها را معرفی می‌کنیم با حمله به سلول‌های در حال تقسیم، باعث آسیب به DNA آن‌ها و نهایتاً مرگ سلول‌های سرطانی می‌شوند. شیمی‌درمانی می‌تواند به‌صورت خوراکی، تزریقی، یا داخل وریدی انجام شود و به‌طور سیستمیک در کل بدن اثر می‌گذارد،
این روش برای درمان سرطان‌هایی که به‌طور گسترده پخش شده‌اند یا دارای متاستاز هستند، کاربرد دارد. همچنین، شیمی‌درمانی می‌تواند به‌عنوان درمان نئوادجوانت (Neoadjuvant) و یا کوچک کردن تومور قبل از جراحی یا به‌عنوان درمان ادجوانت (adjuvant) یا از بین بردن سلول‌های سرطانی باقیمانده پس از جراحی استفاده شود. این روش همچنین ممکن است برای کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی در بیماران مبتلا به سرطان‌های پیشرفته به‌کار رود.
توجه داشته باشید که برای انجام این روند درمان، حتماً می‌بایست آزمایش‌های مربوط به سرطان مثل پاتولوژی، آزمایش‌های خون و MRI انجام شده باشد. همچنین برای درمان برخی بیماری‌های دیگر از جمله بیماری‌های مغز استخوان و سیستم ایمنی نیز استفاده میشود.
شیمی درمانی به تنهایی و درمان ترکیبی
روش‌هایی که برای درمان سرطان از آن‌ها استفاده میشود گسترده هستند و بسته به وخامت بیماری و شیوع آن ممکن است، شیمی درمانی به تنهایی یا به همراه روش‌های دیگر مثل پرتودرمانی و عمل جراحی انجام شود.
یکی از معایت این روش، از بین رفتن سلول‌های سالم تحت تاثیر اشعه است. همچنین شیمی درمانی باید به صورت منظم تکرار شود تا از رشد و تکثیر سلول‌ها جلوگیری کند. ممکن است بسته به وخامت بیماری، این روش یک یا چند بار در ماه انجام شود.
آزمایش‌های خون قبل از شیمی‌درمانی
قبل از شروع شیمی‌درمانی، انجام مجموعه‌ای از آزمایش‌های خون ضروری است تا وضعیت سلامت عمومی بیمار ارزیابی شود و پزشکان بتوانند تصمیمات درمانی مناسب اتخاذ کنند. این آزمایش‌ها کمک می‌کنند تا پزشک از عملکرد صحیح اندام‌های حیاتی مطمئن شود و تأثیر احتمالی شیمی‌درمانی بر بدن بیمار را پیش‌بینی کند. در ادامه به مهم‌ترین آزمایش‌های خون قبل از شیمی‌درمانی اشاره می‌کنیم:
1. شمارش کامل سلول‌های خونی (Complete Blood Count – CBC):
- گلبول‌های سفید (WBC): این سلول‌ها نقش مهمی در دفاع بدن در برابر عفونت‌ها دارند. شیمی‌درمانی می‌تواند تعداد گلبول‌های سفید را کاهش دهد، بنابراین قبل از شروع درمان، پزشک سطح این سلول‌ها را بررسی می‌کند تا از وضعیت ایمنی بدن مطمئن شود.
- گلبول‌های قرمز (RBC): این سلول‌ها اکسیژن را به بافت‌های بدن می‌رسانند. شیمی‌درمانی ممکن است باعث کم‌خونی شود، بنابراین بررسی سطح گلبول‌های قرمز پیش از شروع درمان ضروری است.
- هموگلوبین (Hemoglobin): پروتئینی در گلبول‌های قرمز که اکسیژن را حمل می‌کند. سطح پایین هموگلوبین نشان‌دهنده کم‌خونی است که ممکن است نیاز به مداخلات درمانی قبل از شیمی‌درمانی داشته باشد.
- پلاکت‌ها (Platelets): این سلول‌ها در لخته شدن خون نقش دارند. شیمی‌درمانی می‌تواند تعداد پلاکت‌ها را کاهش دهد و خطر خونریزی را افزایش دهد. بررسی پلاکت‌ها پیش از درمان بسیار مهم است.
2. آزمایش‌های عملکرد کبد (Liver Function Tests – LFT):
کبد نقش مهمی در متابولیسم داروها، از جمله داروهای شیمی‌درمانی، دارد. آزمایش‌های عملکرد کبد شامل:
- آلانین آمینوترانسفراز (ALT) و آسپارتات آمینوترانسفراز (AST): افزایش سطح این آنزیم‌ها ممکن است نشان‌دهنده آسیب کبدی باشد.
- بیلی‌روبین: سطح بالای بیلی‌روبین ممکن است نشان‌دهنده مشکلات در کبد یا کیسه صفرا باشد. شیمی‌درمانی می‌تواند باعث آسیب به کبد شود، بنابراین بررسی سلامت کبد قبل از شروع درمان ضروری است.
3. آزمایش‌های عملکرد کلیه (Renal Function Tests):
کلیه‌ها نقش کلیدی در دفع مواد زائد و داروها از بدن دارند. شیمی‌درمانی می‌تواند باعث آسیب به کلیه‌ها شود، بنابراین عملکرد کلیه‌ها با آزمایش‌های زیر بررسی میشود:
- کراتینین: سطح کراتینین خون نشان‌دهنده عملکرد کلیه است. سطح بالا می‌تواند نشانه نارسایی کلیوی باشد.
- نیتروژن اوره خون (BUN): این آزمایش نیز برای بررسی عملکرد کلیه استفاده میشود و افزایش آن می‌تواند نشان‌دهنده مشکلات کلیوی باشد.
4. الکترولیت‌ها (Electrolytes): آزمایش الکترولیت‌ها شامل بررسی سطح موادی مانند سدیم، پتاسیم، کلرید و کلسیم است. تعادل الکترولیت‌ها برای عملکرد صحیح عضلات و اعصاب مهم است و شیمی‌درمانی می‌تواند این تعادل را مختل کند. هرگونه ناهنجاری در سطح الکترولیت‌ها قبل از شروع درمان باید شناسایی و تصحیح شود.
5. آزمایش گلوکز (Blood Glucose Test): برخی داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند بر سطح قند خون تأثیر بگذارند. افرادی که دیابت دارند یا در معرض خطر هستند باید سطح قند خونشان قبل از شروع درمان بررسی شود.
6. آزمایش زمان لخته شدن خون (Coagulation Tests):
- PT (Prothrombin Time) و INR (International Normalized Ratio): این آزمایش‌ها زمان لخته شدن خون را بررسی می‌کنند. برخی از داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند خطر خونریزی را افزایش دهند و اگر زمان لخته شدن خون طولانی باشد، ممکن است نیاز به مداخلات خاصی وجود داشته باشد.
- APTT (Activated Partial Thromboplastin Time): این آزمایش نیز برای ارزیابی مسیری دیگر از فرآیند لخته شدن خون انجام میشود.
7. آزمایشات هورمونی و تیروئید: برخی از داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند عملکرد غدد هورمونی، به ویژه تیروئید، را تحت تأثیر قرار دهند. آزمایش سطح هورمون محرک تیروئید (TSH) و هورمون‌های تیروئیدی (T3 و T4) در صورت لزوم انجام میشود.
عملکرد و انواع شیمی درمانی
شیمی‌درمانی انواع مختلفی دارد که بر اساس نوع داروها، روش‌های مصرف و اهداف درمانی دسته‌بندی میشود. مهم‌ترین انواع شیمی‌درمانی عبارتند از:
1. شیمی‌درمانی نئوادجوانت: به‌طور پیشگیرانه برای کوچک کردن تومور قبل از جراحی استفاده میشود تا امکان جراحی آسان‌تر و مؤثرتر فراهم گردد.
2. شیمی‌درمانی ادجوانت: پس از جراحی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقیمانده و کاهش خطر بازگشت سرطان به‌کار می‌رود.
3. کیموتراپی درمانی (therapeutic chemotherapy): برای درمان سرطان‌های متاستاتیک یا پیشرفته که به‌طور گسترده در بدن پخش شده‌اند، استفاده میشود.
4. شیمی‌درمانی تسکینی: برای کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی در بیماران مبتلا به سرطان‌های پیشرفته و غیرقابل درمان به‌کار می‌رود.
5. شیمی‌درمانی محافظتی: در برخی از موارد برای پیشگیری از وقوع سرطان در افرادی که در معرض خطر بالای ابتلا به سرطان قرار دارند، استفاده میشود.
6. شیمی‌درمانی هورمونی (hormonal chemotherapy): به‌ویژه برای سرطان‌هایی که وابسته به هورمون‌ها هستند، مانند برخی از انواع سرطان پستان و پروستات، استفاده میشود و شامل داروهایی است که تأثیرات هورمونی را تغییر می‌دهند.
7. شیمی‌درمانی هدفمند: شامل داروهایی است که به‌طور خاص بر روی ویژگی‌های خاص سلول‌های سرطانی متمرکز می‌شوند، مانند گیرنده‌های خاص یا جهش‌های ژنتیکی.
این انواع شیمی‌درمانی می‌توانند به‌طور جداگانه یا ترکیبی به‌کار روند تا اثربخشی درمان و کاهش عوارض جانبی به حداکثر برسد و به روش‌های زیر به انجام برسند:
- تخریب سلول‌های سرطانی و سلول‌های سالم
- تخریب فقط سلول‌های سرطانی
- قطع مواد مغذی سلول‌های سرطانی
- حمله به ژن‌های سلول‌های سرطانی
همچنین نوع سرطان و وضعیت فرد می‌تواند عامل تعیین کننده در نوع مصرف داروها باشد. داروهای شیمی درمانی ممکن است به صورت تزریقی تجویز شوند:
- تجویز وریدی: داروها یا مایعات به‌طور مستقیم به داخل وریدها و جریان خون تزریق میشود.
- عضلانی: داروها به‌طور مستقیم به عضلات بدن تزریق میشود.
- زیرجلدی: داروها به‌طور مستقیم به بافت زیر پوست، یعنی لایه زیرین پوست، تزریق میشود.
- درون پرده‌ای یا اینتراکتاکال (Intrathecal): مستقیماً به مایع مغزی-نخاعی (CSF) که در اطراف مغز و نخاع وجود دارد، تزریق انجام میشود.
- داخل حفره صفاقی: داروها به‌طور مستقیم به حفره صفاقی، که فضایی بین دیواره شکم و اندام‌های داخلی است، تزریق میشود.
- داخل شریانی: داروها یا مواد دیگر به‌طور مستقیم به درون شریان‌ها تزریق میشود.
و یا ممکن است به صورت خوراکی وارد بدن شوند:
- قرص‌ها
- کپسول‌ها
- شربت‌ها
فواید شیمی درمانی
درحالی که عوارض شیمی درمانی بر هیچکس پوشیده نیست، دلایل مختلفی هم وجود دارد که از این روش استفاده کنیم. برای مثال، در پیوند استخوان یا پیوند سلول‌های بنیادی که مربوط به بیماری‌های سلول‌های خونی و مغز استخوان هستند، از شیمی درمانی می‌توان در مرحله پیوند استفاده کرد.
و یا در بیماری روماتیسم مفصلی و لوپوس می‌توان از شیمی درمانی با دوز پایین برای کنترل سیستم ایمنی بیش فعال استفاده نمود.
با این حال، میزان موفقیت این روش بسته به عوامل مختلفی دارد که در ادامه مشاهده می‌کنید:
- سن بیمار
- شدت بیماری
- نوع و محل تومور
عوارض شیمی درمانی
در اکثر مواقع اگر شیمی درمانی در مراحل اولیه سرطان شروع شود، درصد موفقیت بالایی دارد و می‌تواند سلامت کامل را به فرد برگرداند و بیمار نیز می‌تواند به امید بهبود، عوارض درمان را راحت‌تر تحمل کند.
داروهای شیمی درمانی، داروهای قدرتمندی هستند که می‌توانند سلول‌ها را از بین ببرند؛ و طبیعتاً مثل هر داروی دیگری عوارض دارند. البته این امر را هم نباید نادیده گرفت که عوارض هر دارویی ممکن است با داروی دیگر و میزان دوز آن و واکنش‌های بدن هر فرد متفاوت باشد.
با این حال، برخی از رایج‌ترین عوارض این داروها شامل مواردی هستند که در ادامه مشاهده می‌کنید:
- ریزش مو و ابرو: ریزش موها و ابروها یکی از عوارض شایع شیمی درمانی است.
- خستگی: احساس خستگی و ضعف عمومی ممکن است در طول درمان تجربه شود.
- یبوست: برخی از داروهای شیمی درمانی می‌توانند باعث یبوست شوند.
- تب: افزایش دمای بدن و تب ممکن است به عنوان یک واکنش به داروها رخ دهد.
- استفراغ: حالت تهوع و استفراغ از عوارض معمول شیمی درمانی هستند.
- کبودی: کبودی‌های غیرعادی ممکن است به دلیل کاهش تعداد پلاکت‌ها یا در اثر جای سوزن تزریق دیده شود.
- زخم‌های دهانی: زخم‌ها و التهابات دهانی می‌توانند در طول درمان ظاهر شوند.
- اسهال: برخی از داروها ممکن است باعث اسهال شوند.
- از دست دادن اشتها: کاهش اشتها و تغییرات در حس چشایی ممکن است تجربه شود.
- درد: دردهای مختلفی ممکن است در نقاط مختلف بدن احساس شود.
داروهای شیمی درمانی
خوشبختانه امروزه ده‌ها داروی مختلف شیمی درمانی وجود دارد که پزشکان بر اساس نوع و شرایط هر بیماری آن‌ها را تجویز می‌کنند. این داروها اغلب بر اساس نحوه عملکردی که در بدن دارند و همچنین ترکیبات سازنده‌ای که دارند به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند.
داروهای آلکیله کننده
عوامل آلکیله کننده (Alkylating agents) با اضافه کردن گروه‌های آلکیل به DNA سلول‌های سرطانی، به آن‌ها آسیب می‌رسانند تا از تکثیر آن‌ها جلوگیری کنند. این داروها که قدیمی‌ترین نوع شیمی‌درمانی هستند، برای درمان سرطان‌هایی مانند سرطان خون، لنفوم، بیماری هوچکین، مولتیپل میلوما، سارکوم و همچنین سرطان‌های سینه، ریه و تخمدان استفاده می‌شوند. نمونه‌هایی از این داروها شامل سیکلوفسفامید، ملفالان و تموزولومید هستند. با وجود اینکه این داروها سلول‌های سرطانی را از بین می‌برند، ممکن است به مغز استخوان نیز آسیب برسانند و در سال‌های بعد موجب بروز لوسمی شوند.
برای کاهش این خطر، می‌توان داروها را در دوزهای پایین مصرف کرد. داروهای پلاتینوم مانند کاربوپلاتین، سیس پلاتین و اگزالی پلاتین نیز در این گروه قرار دارند و خطر کمتری در ایجاد سرطان خون دارند.
آنتی متابولیت‌ها
آنتی متابولیت‌ها در متابولیسم طبیعی سلول‌ها تداخل ایجاد کرده و رشد آن‌ها را متوقف می‌کنند. این داروها معمولاً برای درمان سرطان خون و سرطان‌های پستان، تخمدان و روده استفاده می‌شوند. داروهای این گروه شامل 5- فلورواوراسیل، 6-مرکاپتوپورین، سیتارابین، جمسیتابین و متوترکسات هستند.
آنتراسیکلین‌ها (Anthracycline)
آنتراسیکلین‌ها آنزیم‌های داخل DNA سلول‌های سرطانی را که به تکثیر و رشد آن‌ها کمک می‌کنند، مورد تهاجم قرار می‌دهند. این داروها برای درمان بسیاری از سرطان‌ها کاربرد دارند. اکتینومایسین-D، بلائومایسین، داونوروبیسین و دوکسوروبیسین از جمله این داروها هستند. دوزهای بالای این آنتی‌بیوتیک‌های ضد تومور می‌تواند به قلب یا ریه‌ها آسیب برساند، بنابراین پزشکان معمولاً آن‌ها را برای مدت کوتاهی تجویز می‌کنند.
بازدارنده‌های میتوزی
بازدارنده‌های میتوزی سلول‌های سرطانی را از تکثیر باز می‌دارند و همچنین می‌توانند تولید پروتئین‌هایی که سلول‌های سرطانی برای رشد نیاز دارند را متوقف کنند. این داروها برای درمان سرطان‌های پستان و ریه و انواع میلوما، سرطان خون و لنفوم تجویز می‌شوند. دوکتاکسل، استراموستین، پاکلیتاکسل و وینبلاستین از جمله این داروها هستند.
مهارکننده‌های توپوایزومراز
مهارکننده‌های توپوایزومراز (Topoisomerase inhibitor) آنزیم‌هایی که به تقسیم و رشد سلول‌های سرطانی کمک می‌کنند را هدف قرار می‌دهند. این داروها برای درمان برخی از انواع سرطان خون و سرطان‌های ریه، تخمدان و روده‌ها استفاده می‌شوند. اتوپوزید، ایرینوتکان، تن پوزید و توپوتکان از جمله این داروها هستند. با این حال، برخی از این داروها ممکن است شانس ابتلا به سرطان دیگری را در سال‌های بعد افزایش دهند.
استروئیدها
استروئیدها داروهایی هستند که مانند هورمون‌های بدن عمل می‌کنند و در درمان بسیاری از سرطان‌ها مفید هستند. آن‌ها می‌توانند از بروز حالت تهوع و استفراغ پس از دوره شیمی‌درمانی جلوگیری کنند و همچنین واکنش‌های آلرژیک نسبت به برخی داروها را کاهش دهند. پردنیزون، متیل پردنیزولون و دگزامتازون از جمله استروئیدهایی هستند که پزشکان ممکن است تجویز کنند.
نکات مهم در طول شیمی درمانی
همان‌طور که می‌دانید، استفاده از مواد خوراکی سالم همیشه از اهمیت بالایی در حفظ سلامتی برخوردار بوده است. تغذیه مناسب می‌تواند به بهبود و درمان بیماری شما کمک کند. در صورتی که مشکل خاصی وجود نداشته باشد، معمولاً به بیمار توصیه میشود که رژیم غذایی متنوعی داشته باشد و همچنین از وعده‌های غذایی مکرر و سبک استفاده کند.
همچنین نکات زیر را در طول شیمی درمانی رعایت کنید:
- نوشیدن آب کافی: حداقل دو لیتر آب در روز بنوشید تا کلیه‌ها بهتر کار کنند و داروها به درستی دفع شوند.
- وعده‌های غذایی سبک: به دلیل بی اشتهایی، چند وعده غذایی سبک در طول روز میل کنید.
- غذای خشک در صورت تهوع: در صورت تهوع و استفراغ، از غذاهای خشک استفاده کنید.
- پرهیز از نمک و ادویه جات: از مصرف نمک و ادویه‌‌جات خودداری کنید.
- مصرف مایعات در صورت اسهال: در صورت اسهال، برای جلوگیری از کم آبی، غذای سبک و مایعات بیشتری مصرف کنید.
- مصرف فیبر در صورت یبوست: در صورت یبوست، از مواد غذایی حاوی فیبر مانند میوه و سبزیجات استفاده کنید.
- دریافت کالری کافی: در طول شیمی درمانی، کالری کافی برای تقویت بدن دریافت کنید.
- رژیم غذایی با پروتئین بالا: رژیم‌های غذایی با پروتئین بالا به تقویت عضلات کمک می‌کنند.
- رژیم‌های قلیایی: رژیم‌های قلیایی با قدرت اکسیدانی بالا می‌توانند به جلوگیری و درمان سرطان کمک کنند.
برای درخواست هرگونه مشاوره تلفنی و نمونه‌گیری در آزمایشگاه جهت انجام آزمایش های خون قبل از شیمی درمانی و در طول آن، با تلفن 1650 آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی تهران لب تماس بگیرید.
شیمی درمانی یکی از روش‌های مهم درمان سرطان است که با استفاده از داروهای خاص، سلول‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهد و از رشد و تقسیم آن‌ها جلوگیری می‌کند. این روش درمانی می‌تواند سلول‌های سرطانی را از بین ببرد یا رشد آن‌ها را متوقف کند. اگر متخصص شیمی درمانی برای شما این روش درمان را به عنوان بخشی از درمان تجویز کرده است، آگاهی از دلایل انجام شیمی درمانی، عوارض جانبی آن، و نحوه دریافت داروهای شیمی درمانی می‌تواند به شما در تصمیم گیری آگاهانه و پیگیری بهتر روند درمان کمک کند.
آیا شیمی درمانی باید در بیمارستان انجام شود؟
در برخی مواقع لازم است که بیمار تحت نظر مداوم پزشک انکولوژی قرار داشته باشد. در چنین شرایطی لازم است که بیمار در بیمارستان بستری شود. اما بهبود بیمار و همچنین درصورتی که شرایط بیماری خفیف باشد می‌توان روند درمان را در منزل انجام داد.
منبع:
https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/chemotherapy
