بیوشیمی یکی از رشته های مهم در علوم پزشکی و علوم بیولوژیکی است که به بررسی ترکیبات شیمیایی و فعالیت های مولکول ها می پردازد. بیوشیمی به انگلیسی (Biochemistry) یکی از عمیق ترین شاخه های علوم پزشکی است و مفاهیم شیمیایی را با فرآیندهای زیستی ترکیب می کند. آزمایش بیوشیمی نیز نقش بسیار مهمی در تفهیم علوم زیستی و درک بیماری ها و تجویز درمان آنها دارد.
بیوشیمی به عنوان پایه و اساس مطالعات زیست شناسی شناخته می شود؛ زیرا با مطالعه ساختار و ویژگی های مولکولی سلول ها و سیستم های بیولوژیکی، در به دست آوردن اطلاعات مربوط به فعالیت های زیستی نقش بسیار مهمی دارد. در واقع بیوشیمی به شناخت بهتر نحوه عملکرد سلول ها در مقابل شرایط طبیعی یا غیرطبیعی کمک میکند.
آزمایش های بیوشیمی، اطلاعات مفصلی از وضعیت سلامتی بدن فراهم می کنند و کاربرد گسترده ای در تشخیص دقیق بیماری ها و پیشگیری از آنها دارند. با این آزمایشات میتوان اطلاعات مهمی درباره اعضای مختلف بدن به دست آورد، از جمله:
- وضعیت گلوکز خون و تشخیص دیابت
- وضعیت عملکرد کلیه ها
- آسیب های قلبی
- نقص های ژنتیکی
- آسیب های مغزی
همچنین رشته بیوشیمی به عنوان یکی از رشته های پرطرفدار علوم پزشکی مورد توجه است و دانشگاه های مختلفی به تدریس بیوشیمی مشغول هستند.
در ادامه این مقاله قصد داریم به طور مفصل به بررسی اصول و مفاهیم بیوشیمی، آزمایش های مهم در این حوزه و رشته بیوشیمی در دانشگاه های ایران بپردازیم. همچنین، رشته بیوشیمی بالینی و کاربردهای آن در علم پزشکی و بهبود سلامت جامعه را معرفی خواهیم کرد.
برای درخواست هرگونه مشاوره، انجام آزمایش و ثبت درخواست تلفنی نمونه‌گیری (در آزمایشگاه، منزل، محل کار)
با تلفن 1650 برای استان تهران و تلفن 88709970-021 برای دیگر استان‌ها
با آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی تهران لب تماس بگیرید.
بیوشیمی چیست و چکار میکند؟
بیوشیمی به عنوان علمی پیچیده و شگفت انگیز، عبارت است از مطالعه ترکیبات شیمیایی و فرآیندهای متنوعی که در سلول ها و ارگانیسم های زنده اتفاق میافتد. این علم حیاتی، از دیدگاه پزشکی به عنوان یکی از اصولی ترین رشته ها شناخته می شود و درک عمیق از عملکرد بیولوژیکی بسیاری از مکانیسم های بیولوژیکی ارائه می دهد.
با استفاده از بیوشیمی میتوان علل، روش های تشخیص و درمان بسیاری از بیماری های شایع را به دست آورد. برخی از بیماری های مربوط به بیوشیمی عبارتند از:
- دیابت
- مشکلات کبدی
- قلب و عروق
- کلسترول
- مشکلات و بیماری های ژنتیکی
همانطور که متوجه شدید، با استفاده از تست های بیوشیمیایی میتوان اطلاعات دقیقی از وضعیت سلامتی بدن افراد بدست آورد تا اقدامات مناسبی برای تشخیص و پیشگیری از بیماری ها صورت بگیرد.
به این ترتیب، علم بیوشیمی در تلاش برای گسترش بهره برداری از دانش و تجهیزات پیشرفته شیمیایی و بیولوژیکی است و به عنوان یکی از اساسی ترین علوم پزشکی، نقش مهمی در توسعه و نوآوری در حوزه های پزشکی دارد.
* اهمیت و ضرورت بیوشیمی
آزمایشات بیوشیمی با تحلیل و تفسیر نتایج آزمایشات خون، ادرار، مایعات بدن و … به تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری ها کمک کرده و استفاده از آنها در جنبه های مختلف سلامت انسان، نقش مهمی دارد.
این آزمایش ها می توانند سطح و عملکرد آنزیم ها، هورمون ها، ویتامین ها، الکترولیت ها، چربی ها، قندها، پروتئین ها و … را در خون یا سایر نمونه های آزمایشگاهی اندازه گیری کنند. آزمایش های بیوشیمی می توانند نشان دهند که آیا عضلات، کبد، کلیه، قلب، لوزالمعده، تیروئید و … به خوبی کار می کنند یا خیر.
همچنین، علم و تکنیک های بیوشیمی می توانند نقص های ژنتیکی را شناسایی و خطر ابتلا به بیماری های ژنتیک را پیش بینی کنند.
علاوه بر اینها، بیوشیمی بالینی شامل بیوشیمی پزشکی و بیوشیمی داروسازی، در تحقیقات بالینی و توسعه داروهای نوین نقش بسیار مهمی دارد. اطلاعات به دست آمده از بیوشیمی، به دانشمندان و محققان این امکان را می دهد تا داروهایی هدفمند و با دقت و تاثیرگذاری بالا طراحی کنند.
* آزمایش بیوشیمی شامل چیست؟
آزمایش های بیوشیمی، یکی از ابزارهای اساسی در علوم پزشکی و بیولوژی محسوب می شوند که با استفاده از آنها می توان به طور دقیق و جامع، اطلاعات بیولوژیکی و شیمیایی مرتبط با عملکرد سلول ها و ارگان های زنده را تحلیل و بررسی کرد. این آزمایشات بر روی نمونه های مختلفی از جمله خون، ادرار، بافت ها و سایر مواد بیولوژیکی استفاده می کنند.
بررسی دقیق هر یک از این نمونه ها، امکان ارزیابی شاخص های مهم و ضروری در مراحل تشخیص و درمان بیماری ها را فراهم می آورد.
به طور کلی، با استفاده از آزمایش های بیوشیمی میتوان اطلاعات مهمی از عملکرد و وضعیت سلامتی بدن بدست آورد. این آزمایشات با دقت و صحت بالای خود، اهمیت ویژه ای در تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری ها دارند و به پیشبرد علم پزشکی و بهبود سلامت جامعه کمک می کنند.
لیست آزمایش های بیوشیمی بسیار زیاد است چرا که این علم میتواند جنبه های مختلفی از بدن و حیات را مورد بررسی قرار دهد. در ادامه به چند نمونه از این موارد اشاره میکنیم.
– بیوشیمی ویتامین ها و هورمون ها
آزمایش های بیوشیمی ویتامین ها و هورمون های بدن، اطلاعات حیاتی درباره ترکیبات حیات سلامت بدن فراهم می کنند. این آزمایشات با تعیین سطح ویتامین ها و هورمون ها، میزان طبیعی هورمون های بدن و تعیین حداکثر مصرف روزانه ویتامین ها، به تحقق سلامت و پیشگیری از بیماری ها کمک می کنند.
– بیوشیمی ژن
آزمایش های بیوشیمی مرتبط با ژن ها، امکان بررسی تغییرات ژنتیکی، مطالعه ساختار و عملکرد ژن ها را از طریق آزمایش های مختلف، فراهم می کنند. این آزمایشات همچنین در تشخیص بیماری های ژنتیکی، پیشگیری از بیماری های ارثی و طراحی درمان های هدفمند، نقش مهمی دارند.
– بیوشیمی جنین
آزمایش های بیوشیمی جنین اطلاعات مفصلی از رشد و تکامل جنین در طول دوران بارداری ارائه می دهند. بررسی عوامل بیولوژیکی مادر و جنین و تشخیص نقص ها و پیشگیری از بیماری های مختلف جنین و نوزاد، از جمله کاربردهای این آزمایشات می باشد.
– بیوشیمی چربی ها
آزمایش های بیوشیمی برای چربی ها اطلاعات مهمی درباره نوع و میزان لیپیدها و توده های چربی در بدن فراهم میکنند. برخی از کاربردهای این آزمایشات میتواند تشخیص بیماری های مرتبط با چربی ها، اختلالات لیپیدی، آترواسکلروز و بیماری های قلبی عروقی باشد.
– بیوشیمی قندها
آزمایشات دیابت و بیوشیمی نقش کلیدی در تشخیص بیماری قند و نظارت بر سطح قند خون دارند. بیوشیمی گلوکز و بیوشیمی گلیکولیز دو مورد از آزمایش هایی که در این سری از تست ها انجام می شوند. با انجام این آزمایشات، می توان نیاز بدن به انسولین و مقاومت بدن به آن که باعث ایجاد دیابت می شود را ارزیابی نموده و به اطمینان از سلامت عمومی بیماران کمک کرد.
– بیوشیمی قلب
آزمایش های بیوشیمی قلب در بررسی میزان آنزیم های قلبی نظیر تروپونین T و تروپونین I و بیومارکرهای قلبی استفاده می شوند. این آزمایشات در تشخیص انواع بیماری های قلبی، خون رسانی و کنترل وضعیت کلی قلب اهمیت دارند.
– بیوشیمی گلبول قرمز
آزمایش های بیوشیمی مرتبط با گلبول های قرمز و خون، شاخص های خونی مهمی از جمله هموگلوبین و شاخص ها یا اندکس های خون را ارزیابی می کنند. تفسیر آزمایش بیوشیمی خون در تشخیص بیماری های خونی، اختلالات سیستم ایمنی و پیشگیری از مشکلات و اختلالات ادراری بسیار مهم می باشند.
– بیوشیمی ادرار و بیوشیمی کلیه
بیوشیمی ادرار و کلیه دو جنبه بسیار مهم پزشکی و بیولوژی هستند، چرا که این دو عامل، نقش کلیدی در سلامت کل بدن دارند. با استفاده از این آزمایش می توان عناصر شیمیایی و مواد زاید در ادرار را مورد بررسی قرار داد. تشخیص بیماری های کلیوی، مشکلات عملکردی کلیه و کنترل وضعیت سلامت ادرار از جمله کاربردهای این آزمایشات می باشد.
همچنین، تست چرخه اوره بیوشیمی یکی دیگر از کاربردهای این آزمایش است که اطلاعات مفصلی از وضعیت کلیه ها ارائه میکند. استفاده از آزمایش های بیوشیمی ادرار و کلیه، منجر به دقت بیشتر در تشخیص بیماری ها و بهبود سلامتی بیماران می شود و نقش بسزایی در پیشگیری از بیماری های کلیوی و درمان آنها دارند.
– بیوشیمی پروتئین ها
پروتئین ها از جمله مهم ترین مواد موجود در بدن می باشند که علاوه بر ایجاد آنزیم ها و هورمون ها، در ساختار استخوان ها و اندام های حیاتی بدن نیز نقش دارند؛ و آزمایشات بیوشیمی پروتئین میتوانند میزان آنها را در بدن بررسی کنند. تشخیص بیماری هایی مثل بیش فعالی، نقص های ایمنی و بیماری های کبدی، نمونه هایی از مزایای این آزمایش می باشد.
– بیوشیمی متابولیسم
بیوشیمی متابولیسم چیست؟ بیوشیمی دیسیپلین یا متابولیسم، یکی از حوزه های علمی و مهم در زمینه بیوشیمی است و به مطالعه فرآیندهای شیمیایی و بیوشیمیایی میپردازد که در سلول ها و ارگانیسم ها برای تولید انرژی و مواد ضروری زندگی اتفاق میافتد.
متابولیسم از یک سو شامل فرآیندهای کاتابولیک (تجزیه مواد غذایی به انرژی) و از سوی دیگر، فرآیندهای آنابولیک (ساخت مولکول های حیاتی) می باشد.
بیوشیمی متابولیسم به دنبال درک چگونگی تبدیل و استفاده از مواد مغذی توسط سلول ها، همچنین کنترل و تنظیم این فرآیندها در جهت حفظ توازن و سلامت سلول ها است. بنابراین، بیوشیمی متابولیسم باعث فهم بهتر عملکرد زندگی و بیماری ها می شود.
– بیوشیمی مغز
آزمایش های بیوشیمی مغز، نقش عوامل بیولوژیکی و تأثیرات عوامل شیمیایی نظیر هورمون ها را بر روی عملکرد آن را مورد بررسی قرار می دهند. تشخیص بیماری های عصبی و نظارت بر اثربخشی درمان های عصبی، از جمله کاربردهای اصلی این آزمایشات می باشند.
* آشنایی با رشته بیوشیمی
رشته بیوشیمی یکی از معتبرترین و رشته های علوم زیستی است که به بررسی و تحلیل ساختارها، فرآیندهای زیستی و واکنش های شیمیایی می پردازد. تمرکز اصلی این رشته بر روی بیومولکول هایی مثل کربوهیدرات ها، پروتئین ها و اسید نوکلئیک ها و … می باشد.
بیوشیمیست (biochemist) یا متخصصان بیوشیمی، مولکول هایی نظیر ماده ژنتیکی سلول ها و آنزیم ها را مورد مطالعه قرار داده و اطلاعات ارزشمندی درباره نحوه عملکرد و ساختار آنها به دست میا‌ورند.
کشف و استفاده از آنزیم ها باعث شکل گیری علم بیوشیمی گردید و باعث شد تا این رشته، به عنوان یک علم مستقل شناخته شود. در اوایل قرن بیستم میلادی، بیوشیمی به حوزه تولید واکسن ها برای مقابله با ویروس ها و مطالعه بیماری های کشنده و مهلک نظیر ایدز و سرطان اختصاص یافت.
بیوشیمی به دو شاخه اصلی تقسیم می شود، یعنی بیوشیمی بالینی و بیوشیمی عمومی که در ادامه این دو را بررسی می کنیم.
– بیوشیمی عمومی یا بیوشیمی وزارت علوم
بیوشیمی عمومی، یکی از شاخه های پایه در بیوشیمی می باشد که تمامی جنبه های شیمیایی و حیاتی ارگانیسم های زنده را شامل می شود. این شاخه از بیوشیمی، به مطالعه اصلی ترین مولکول های حیات و ساختار آنها، مسیرهای بیوشیمیایی مشترک بین ارگانیسم های مختلف، تکنیک ها و همچنین به روش های مورد استفاده در پژوهش های بیوشیمیایی می پردازد.
پژوهش ها و مطالعات بیوشیمی عمومی، پنج سلسله اصلی ارگانیسم های زنده را شامل می شود:
- جانوران
- گیاهان
- قارچ ها
- آغازیان
- باکتری ها
درس بیوشیمی عمومی یکی از دروس پیش نیاز در برنامه آموزشی تمامی گرایش های زیست شناسی و آموزش بیوشیمی در مقطع لیسانس و کارشناسی است، با این حال هیچ رشته یا گرایشی به صورت مستقیم تحت عنوان «بیوشیمی» در مقطع لیسانس ارائه نمی شود.
بنابراین دانشجویان، رشته بیوشیمی عمومی را در مقطع ارشد خواهند گذراند و پس از آن در مقطع دکتری نیز تنها یک گرایش بیوشیمی وجود دارد که بیوشیمی پزشکی یا بالینی نامیده میشود.
بیوشیمی عمومی با استفاده از رویکردهای متفاوت و متنوع، به بررسی علمی و عملیاتی جنبه های پایه ای بیوشیمی می پردازد و نقش بسزایی در تحول و پیشرفت علم بیوشیمی دارد.
– بیوشیمی بالینی یا بیوشیمی وزارت بهداشت
بیوشیمی بالینی بازار کار نسبتا بهتری از بیوشیمی عمومی دارد و فرصت های شغلی بیشتری برای فارغ التحصیلان این رشته در بیمارستان ها، مراکز تحقیقاتی، دانشگاه ها و صنایع داروسازی وجود دارد، به این ترتیب حقوق بیوشیمی بالینی نیز بالاتر است.
همه این موارد باعث شده تا ظرفیت بیوشیمی بالینی در دانشگاه ها، خصوصا دانشگاه های دولتی مثل بیوشیمی شریف، بیوشیمی تربیت مدرس و بیوشیمی بالینی دانشگاه تهران به سرعت تکمیل شود.
گرایش های زیست شناسی و رشته های داروسازی، علوم آزمایشگاهی، دامپزشکی، ایمنی شناسی، پزشکی، شیمی و علوم تغذیه، در مقطع لیسانس می توانند آزمون بیوشیمی ارشد وزارت بهداشت را بدهند.
بنابراین در خصوص اینکه بیوشیمی پزشکی چیست؟ باید گفت این رشته به صورت کاملاً تخصصی به مطالعه جنبه های بالینی و پزشکی بیوشیمی می پردازد. در حوزه بیوشیمی بالینی، به سازوکارهای بیوشیمیایی بیماری ها، نحوه عملکرد داروها در سطح مولکولی و دیگر جنبه های مهم سلامتی پرداخته می شود.
– منبع علمی و کتاب بیوشیمی دانشگاهی
منابع علمی مختلفی برای تدریس بیوشیمی پزشکی و عمومی در دانشگاه های کشور استفاده می شوند. در ادامه چند نمونه از منابع علمی و دانشگاهی این رشته را بررسی می کنیم.
بیوشیمی هارپر 2023
این شاید بروزترین و بهترین کتاب بیوشیمی باشد که در سطح جهانی استفاده می شود. این کتاب شامل مباحث مختلف بیوشیمی از سطح مولکولی تا سطح سلولی و بافتی است. بیوشیمی هارپر به روزرسانی شده و شامل آخرین پیشرفت های علمی و تکنولوژیک در زمینه بیوشیمی است. این کتاب برای دانشجویان بیوشیمی پرستاری، پزشکی، داروسازی و زیست شناسی بسیار مناسب است.
بیوشیمی استرایر
این کتاب، یک منبع جامع و کامل از اصول بیوشیمی است که به صورت ساده و روان، مباحث بنیادین و پیچیده بیوشیمی را توضیح می دهد و با مثال ها، تصاویر، جداول و نمودارهای رنگی آن ها را تشریح می کند. این کتاب نیز به دانشجویان و پژوهشگران بیوشیمی پرستاری و سایر زمینه های پزشکی، داروسازی، زراعت و دامپزشکی پیشنهاد میشود.
بیوشیمی تیتز
بیوشیمی تیتز یکی دیگر از منابع علمی و کاربردی در زمینه شیمی بالینی و تشخیص مولکولی است که با دیدگاه آزمایشگاهی، به انجام تست های تشخیصی و ارزیابی نتایج کمک می کند. این کتاب شامل پنج بخش است:
- اهمیت شیمی بالینی و پزشکی تشخیصی
- روش های دستگاهی و تکنیک های تحلیلی
- روش های تجزیه و تحلیل داده ها
- آنالیت ها و روش های اندازه گیری آن ها
- پاتوفیزیولوژی اندام ها با تأکید بر نقش آنالیت ها در تشخیص و پیگیری بیماری ها
خرید کتاب بیوشیمی تیتز به پاتولوژیست های بالینی، متخصصان علوم آزمایشگاهی و دکترای شیمی بالینی پیشنهاد میشود.
بیوشیمی پاسالار
کتاب بیوشیمی برای پرستار، چکیده جامع و کامل از منابع معتبر بیوشیمی است که به زبان ساده و روان نوشته شده است. این کتاب به خصوص برای دانشجویان پرستاری، مامایی و سایر رشته های پیراپزشکی طراحی شده است. بیوشیمی برای پرستاران همچنین شامل جدول ها و نمودارهای توضیحی است تا درک مباحث بهتر اتفاق بیافتد.