سل یک عفونت باکتریایی است که معمولاً ریه‌ها را درگیر می‌کند و می‌تواند خطرناک باشد. حتی در صورت عدم تشخیص بیماری سل در زمان مناسب و عدم درمان به‌موقع، می‌تواند کشنده هم باشد. هرچند سل اغلب بر ریه‌های بیمار تأثیر می‌گذارد، اما می‌تواند سایر اندام‌ها مانند مغز را نیز تحت تأثیر قرار دهد. در ادامه این مقاله از تهران لب، در مورد اینکه بیماری سل چیست، روش‌های تشخیص بیماری سل چیست و چه آزمایش‌هایی برای تشخیص سل به کار گرفته می‌شوند، توضیح می‌دهیم.
بیماری سل چیست؟
سل یک بیماری عفونی است که می‌تواند باعث عفونت در ریه‌ها یا سایر بافت‌ها شود. هرچند این بیماری معمولاً ریه‌های فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما می‌تواند سایر اندام‌ها مانند ستون فقرات، مغز یا کلیه‌ها را نیز تحت تأثیر قرار دهد. کلمه سل (Tuberculosis) از یک کلمه لاتین برای Nodule یا چیزی که بیرون می‌آید گرفته شده است.
اگر به این باکتری آلوده شده‌اید، اما علائمی ندارید، به سل غیرفعال یا عفونت سل نهفته مبتلا هستید. در این حالت ممکن است به نظر برسد که سل از بین رفته است، اما در داخل بدن شما خفته (خوابیده) است.
اما اگر آلوده هستید، علائمی دارید و مسری هستید، به سل فعال یا به اصطلاح بیماری سل مبتلا هستید. سه مرحله سل عبارتند از:
- عفونت اولیه
- عفونت نهفته سل
- بیماری سل فعال
نکته: سل با عنوان TB نیز شناخته می‌شود. همه کسانی که به سل مبتلا می‌شوند بیمار نمی‌شوند، اما اگر فردی بیمار شود باید تحت درمان قرار بگیرد.
چه چیزی باعث سل می‌شود؟
قبل از اینکه بپردازیم به اینکه تشخیص بیماری سل چگونه انجام می‌شود، بهتر است توضیح دهیم که این بیماری از کجا نشات می‌گیرد. سل توسط باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس ایجاد می‌شود. میکروب‌ها از طریق هوا پخش می‌شوند و معمولاً ریه‌ها را آلوده می‌کنند، اما می‌توانند سایر قسمت‌های بدن را نیز آلوده کنند. اگرچه بیماری سل عفونی است، اما به راحتی پخش نمی‌شود. معمولاً باید زمان زیادی را در تماس با فردی که مسری است بگذرانید تا به آن مبتلا شوید.
بیماری سل چگونه پخش می‌شود؟
زمانی که فرد مبتلا به بیماری سل فعال، میکروب‌ها را از طریق سرفه، عطسه، صحبت کردن، آواز خواندن یا حتی خندیدن در هوا منتشر می‌کند، سل منتقل می‌شود. لازم به ذکر است که فقط افراد مبتلا به عفونت ریوی فعال مسری هستند. اکثر افرادی که باکتری سل تنفس می‌کنند قادر به مبارزه با باکتری و جلوگیری از رشد آن هستند. این باکتری در این افراد غیر فعال می‌شود و باعث عفونت نهفته سل می‌شود.
طبق آمار کشور آمریکا، حدود 13 میلیون نفر در ایالات متحده به سل نهفته مبتلا هستند. اگرچه باکتری‌ها غیرفعال هستند، اما همچنان در بدن زنده می‌مانند و می‌توانند بعدا فعال شوند. برخی از افراد ممکن است یک عفونت سل نهفته برای تمام عمر داشته باشند، بدون اینکه هرگز فعال شود و به بیماری سل تبدیل شود.
با این حال، اگر سیستم ایمنی بدن شما ضعیف شود و نتواند از رشد باکتری جلوگیری کند، سل می‌تواند فعال شود؛ در این حالت است که عفونت نهفته سل تبدیل به سل فعال می‌شود. بسیاری از محققان در حال کار بر روی درمان‌هایی برای جلوگیری از این اتفاق هستند.
بیماری سل چقدر شایع است؟
بیماری سل همچنان یکی از مشکلات مهم بهداشت جهانی است. بر اساس آمارهای سازمان بهداشت جهانی، در سال 2020، حدود 10 میلیون نفر در سراسر جهان به این بیماری مبتلا شدند. از این تعداد، متأسفانه حدود 1.5 میلیون نفر جان خود را به دلیل این عفونت از دست دادند. اگرچه سل به عنوان یکی از قدیمی‌ترین بیماری‌های شناخته‌شده انسان محسوب می‌شود، اما همچنان در بسیاری از کشورها به عنوان تهدیدی جدی باقی مانده است.
در گذشته، سل یکی از عوامل اصلی مرگ و میر در ایالات متحده بود. با این حال، با کشف آنتی‌بیوتیک‌ها و بهبود روش‌های درمانی در دهه‌های 1940 و 1950، میزان ابتلا به این بیماری به شدت کاهش یافت. امروزه، کنترل سل به لطف پیشرفت‌های علمی و درمان‌های مدرن بسیار بهبود یافته است، اما همچنان تلاش‌های زیادی برای ریشه‌کنی کامل این بیماری در حال انجام است.
آیا سل انواع مختلفی دارد؟
علاوه بر نوع فعال یا غیرفعال، ممکن است در مورد انواع مختلف بیماری سل، از جمله شایع‌ترین آن یعنی سل ریوی شنیده باشید. اما این باکتری علاوه بر ریه‌ها می‌تواند سایر قسمت‌های بدن شما را نیز تحت تاثیر قرار دهد و باعث سل خارج ریوی شود. همچنین ممکن است در مورد سل میلیری سیستمیک (Miliary tuberculosis) نیز شنیده باشید؛ که می‌تواند در سراسر بدن پخش شود و باعث ایجاد موارد زیر شود:
- مننژیت، التهاب مغز
- پیوری استریل یا سطوح بالای گلبول‌های سفید خون در ادرار
- بیماری پات که به آن سل نخاعی یا اسپوندیلیت سل نیز می‌گویند.
- بیماری آدیسون؛ یک بیماری غده فوق کلیوی
- هپاتیت، عفونت کبد
- لنفادنیت در گردن که اسکروفولا یا لنفادنیت سل نیز نامیده می‌شود.
علائم و نشانه‌های سل چیست؟
افراد مبتلا به سل غیر فعال علائمی از خود نشان نمی‌دهند. با این حال، ممکن است آزمایش واکنش پوستی یا آزمایش خون آنها مثبت باشد.
افراد مبتلا به سل فعال می‌توانند علائم زیر را نشان دهند:
- سرفه بد (بیش از دو هفته طول بکشد)
- درد در قفسه سینه
- سرفه خون یا خلط
- خستگی یا ضعف
- از دست دادن اشتها
- کاهش وزن
- لرز
- تب
- عرق شبانه
آزمایش‌های تشخیص بیماری سل
آزمایش عفونت سل معمولاً شامل چند نوع تست است که برای تشخیص عفونت باکتریایی ناشی از مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (سل) استفاده می‌شود. دو نوع رایج این آزمایش‌ها عبارتند از:
- آزمایش پوستی سل (تست مانتو): در این تست، مقدار مشخصی از آنتی‌ژن مایکوباکتریوم به پوست ساعد فرد تزریق می‌شود و بعد از 48 تا 72 ساعت، ناحیه تزریق بررسی می‌شود. اگر واکنش پوستی (ورم و قرمزی) وجود داشته باشد، به معنی احتمال عفونت است.
- آزمایش خون برای تشخیص سل (تستهای IGRA): این تست‌ها به بررسی پاسخ سیستم ایمنی به آنتی‌ژن‌های سل در خون می‌پردازند. این آزمایش‌ها دقیق‌تر هستند و معمولاً نیازی به مراجعه مجدد برای خواندن نتایج ندارند.
- آزمایش اسمیر خلط: در این روش، خلط بیمار با رنگ‌آمیزی اسید فست یا فلورسنت بررسی می‌شود. باکتری‌های اسیدفست نشان‌دهنده عفونت سل هستند، اما این آزمایش حساسیت پایینی دارد و معمولاً نیاز به تأیید با کشت دارد.
- کشت خلط: خلط یا مایعات دیگر بدن در محیط‌های غنی‌کننده کشت داده می‌شوند. این روش حساسیت بالایی دارد اما زمان‌بر است (6-8 هفته). همچنین برای تعیین مقاومت دارویی کاربرد دارد.
- آزمایش تشخیص مولکولی (NAATs): روش‌های مولکولی مانند PCR به‌سرعت DNA مایکوباکتریوم را تشخیص می‌دهند. آزمایش Xpert MTB/RIF علاوه بر شناسایی مایکوباکتریوم، مقاومت به ریفامپین را نیز تشخیص می‌دهد و دقت بالایی دارد.
در مواردی که عفونت فعال باشد، ممکن است آزمایش‌های تصویری مانند رادیوگرافی قفسه سینه نیز انجام شود. اگر نتایج آزمایش مثبت باشد، ممکن است نیاز به آزمایش‌های بیشتر و درمان‌های مناسب باشد.
آزمایش‌های بیشتر برای تعیین اینکه آیا عفونت فعال است یا ریه‌های شما آلوده هستند عبارتند از:
- رادیوگرافی قفسه سینه (Chest X-ray)
- اسکن توموگرافی کامپیوتری (CT)
- نمونه‌برداری بافتی و مایعات بدن
چگونه بفهمیم که باید آزمایش سل بدهیم؟
اگر موارد زیر در شما مصدق می‌کند، باید برای تشخیص بیماری سل آزمایش دهید:
- مقیم یا کارمند در محیط‌های گروهی هستید که خطر آن بالا است؛ مانند زندان‌ها، آسایشگاه‌ها، مراکز پرستاری ماهر، پناهگاه‌ها و سایر امکانات مراقبت‌های بهداشتی.
- در یک آزمایشگاه مایکوباکتریولوژی کار می‌کنید.
- با فردی که شناخته شده یا مشکوک به بیماری سل است در تماس بوده‌اید.
- مقاومت بدن شما در برابر بیماری به دلیل ضعف سیستم ایمنی بدن شما کم است.
- فکر می‌کنید ممکن است قبلا بیماری سل داشته باشید و علائم داشته باشید.
- اهل منطقه‌ای هستید یا در منطقه‌ای زندگی می‌کنید که بیماری سل در آن شایع است؛ مانند آمریکای لاتین، کارائیب، آفریقا، آسیا، اروپای شرقی و روسیه.
- پزشک شما آزمایش‌های تشخیص بیماری سل را توصیه کرده است.
سایر افرادی که در معرض خطر ابتلا به سل هستند عبارتند از:
- افرادی که سیستم ایمنی نابالغ یا ضعیف دارند؛ مانند نوزادان و کودکان.
- افراد مبتلا به بیماری کلیوی، دیابت یا سایر بیماری‌های مزمن (طولانی مدت).
- افرادی که پیوند عضو دریافت کرده‌اند.
- افرادی که تحت شیمی درمانی برای سرطان یا انواع دیگر درمان‌های اختلالات سیستم ایمنی هستند.
بیماری سل چگونه درمان می‌شود؟
عفونت و بیماری سل معمولاً با داروهای زیر درمان می‌شود:
- ایزونیازید
- ریفامپین
- اتامبوتول
- پیرازین آمید
- ریفاپنتین
بیمار باید تمام داروهایی را که پزشک تجویز می‌کند مصرف کند؛ در غیر این صورت همه باکتری‌ها از بین نمی‌روند. فرد بیمار حتما باید این داروها را تا زمانی که به او گفته شده مصرف کند؛ گاهی اوقات تا نه ماه.
برخی از اشکال سل به داروها مقاوم شده‌اند. بسیار مهم و محتمل است که پزشک شما از بیش از یک دارو برای درمان سل استفاده کند. بسیار مهم است که تمام نسخه خود را تمام کنید.
برای جلوگیری از شیوع سل چه کاری می‌توانید انجام دهید؟
معمولاً قبل از آلوده شدن باید برای مدت طولانی با فرد مبتلا به سل فعال در تماس بوده باشید. پیروی از دستورالعمل‌های پیشگیری از عفونت مانند موارد زیر موثر است:
- شستن کامل و مکرر دست‌ها
- سرفه کردن در آرنج یا پوشاندن دهان هنگام سرفه
- اجتناب از تماس نزدیک با افراد دیگر
در بیمارستان، مهم‌ترین اقدامات برای جلوگیری از شیوع سل، داشتن تهویه مناسب و استفاده از انواع صحیح تجهیزات حفاظت فردی است.
آیا واکسنی برای پیشگیری از سل وجود دارد؟
برخی کشورها از واکسن سل به نام باسیلوس کالمت گورین (BCG) استفاده می‌کنند. این واکسن بیشتر به کودکان در کشورهایی با نرخ بالای سل برای جلوگیری از مننژیت و نوع جدی سل به نام سل میلیاری داده می‌شود. واکسن ممکن است دقت نتیجه آزمایش پوستی سل را کمتر کند.
برای درخواست هرگونه مشاوره تلفنی و نمونه‌گیری در آزمایشگاه جهت انجام آزمایش خون برای تشخیص بیماری سل، با تلفن 1650 آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی تهران لب تماس بگیرید.
آنچه از مقاله «آزمایشات تشخیص بیماری سل | علائم و درمان سل» آموختیم
اگر در معرض سل قرار گرفته اید، باید فوراً با پزشک متخصص صحبت کنید. آنها می‌توانند به شما در تصمیم‌گیری در مورد آزمایش تشخیص بیماری سل کمک کنند. اگر علائمی از بیماری در شما ایجاد شده باشد که می‌تواند به معنای مسری بودن شما باشد، این آزمایش‌ها بسیار مهم هستند. به یاد داشته باشید، حتی اگر سل قابل درمان است، در صورت عدم درمان می‌تواند کشنده باشد.
سل عفونتی است که از طریق هوا پخش می‌شود. با وجود اینکه قابل درمان است، هنوز هم علت بسیاری از مرگ و میرها در سراسر جهان است. اگر به خاطر سل تحت درمان هستید، حتما دستورالعمل‌ها را کامل دنبال کنید.
منبع:
