بیماری های ژنتیکی استخوانی – اسکلتی (ارثی)

استخوان ها، برخلاف باور مردم، بافت های بسیار پیچیده ای هستند و ژن های بسیار زیادی در فرم و شکل گیری، استقامت و طول عمر آنها اثرگذار می باشند. بیماری های ژنتیکی استخوان زمانی رخ می دهند که بدن، در فرآیند رشد و حفظ سلامت اسکلت بدن دچار اختلال میشود. بیماری استخوانی مادرزادی به طیف گسترده ای از بیماری های حرکتی، فرم و سایر مشکلات استخوانی گفته میشود. بیماری ژنتیکی نرمی استخوان و بیماری ژنتیکی پوکی استخوان، دو بیماری نام آشنا در بین اختلالات هستند.

برای درخواست هرگونه مشاوره ژنتیک، انجام آزمایش ژنتیک و ثبت درخواست تلفنی نمونه‌گیری (در آزمایشگاه، منزل، محل کار)
با تلفن 1650 برای استان تهران و تلفن 88709970-021 برای دیگر استان‌ها
با آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی تهران لب تماس بگیرید.

به طور کلی، تعداد بیماری های استخوانی در بدن بسیار زیاد است و به دلیل همین تنوع بالا، تشخیص آنها ممکن است متخصصان را دچار چالش کند.

اما می توان این اختلالات را بر اساس مشخصه های مختلفی دسته بندی کرد، برای مثال:

1. اختلال به وجود آمده چه تاثیری در ظاهر بیمار گذاشته است؟
2. تاثیر بیماری در حرکت و سایر جنبه های زندگی فرد چه بوده است؟
3. علت بیماری ژنتیکی استخوان فرد مبتلا چیست؟

تحقیقات مختلفی روی انواع بیماری های استخوانی صورت گرفته و در پی آنها، محققین به این نتیجه رسیده اند که بیش از 200 ژن مختلف میتوانند باعث بیماری استخوانی مادرزادی شوند!

در تحقیقاتی که در سال 2010 انجام گرفت، با استفاده از معیارهای مختلفی که چند نمونه از آنها را گفتیم، محققان توانستند حدودا 456 بیماری ژنتیکی اسکلتی را دسته بندی کنند. آنها دریافتند که 316 مورد از این بیماری ها به دلیل تغییرات ژنتیکی اتفاق میافتند، که در 226 ژن مختلف ما رخ می دهند.

در طی این بیماری ها، سیستم اسکلتی بدن دچار اختلال میشود و این اختلالات، به دلیل تغییر در عملکرد ژن های مربوط به استخوان سازی در بدن به وجود می آیند. برای مثال، ممکن است برخی از این جهش های ژنتیکی باعث شوند جذب پروتئین های لازم برای استحکام استخوان ها به درستی انجام نگیرد.

البته گاهی ممکن است این بیماری صرفا به دلیل مبتلا یا ناقل بودن والدین منتقل نشود و جهش، در خود فرد اتفاق بیافتد.

برای نمونه می توان اختلال استخوان زایی را مثال زد. در این اختلال، یکی از ژن های بدن نمیتواند کار خود را درستی انجام دهد و پروتئین کلاژن تیپ یک، یا به اندازه کافی و یا اصلا تولید نمیشود. اگرچه این بیش از نیمی از مبتلایان از طریق توارث به آن مبتلا هستند، عده ای دیگر به صورت جهشی به آن مبتلا می شوند.

علت بروز بیماری های ژنتیکی و مادرزادی استخوانی چیست؟

مهم ترین نکته درباره این نوع از اختلالات، تعداد بالا و انواع گوناگون آنهاست؛ بسیاری از این بیماری ها ریشه ژنتیکی نداشته و ممکن است به دلایل محیطی از جمله موارد زیر به وجود بیایند:

• برنامه غذایی
• اختلالات هورمونی
• عوامل فیزیکی
• مواد شیمیایی
• مشکلات و عوامل عفونی

بنابراین، علاوه بر دلایل ژنتیکی، عوامل محیطی نیز میتوانند عامل به وجود آمدن این اختلالات در بدن شوند. از دیگر علل بروز این اختلالات می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش سن – طبیعتا استخوان های بدن نیز در کنار پوست، چشم ها و سایر اندام بدن، با گذشت سالها فعالیت دچار فرسودگی میشوند. بیماری پوکی استخوان یکی از بیماری های رایج در سالمندان است.
• جنسیت – در برخی از بیماری های استخوانی، جنسیت افراد ممکن است تاثیرگذار باشد. برای مثال ابتلا به پوکی استخوان در زنان، خصوصا بعد از یائسگی شایع است. بسیاری علت آن را کاهش هورمون استروژن می دانند.
• توارث ژن های معیوب – بیماری های استخوانی مادرزادی که در ابتدای تولد نوزاد با او همراه هستند، در اکثر مواقع به دلیل ناقل بودن یکی از والدین است. همچنین این بیماری ها ممکن است با گذشت چند سال خود را نشان دهند، مثل بیماری ژنتیکی نرمی استخوان که از 6 تا 36 سالگی خود را نشان میدهد.

انواع بیماری های ژنتیکی استخوان

همانطور که گفتیم، بیش از 400 نوع بیماری ژنتیکی درحال حاضر دسته بندی شده اند و اینها قطعا تمام انواع بیماری استخوانی مادرزادی را شامل نمیشوند.

محققین به ما می گویند که برخی از این بیماری ها ژنرالیزه (generalize) بوده و  وجودشان، تمام بدن را تحت تاثیر قرار می دهد؛ یک نمونه از آن استئوژنز ایمپرفکتا یا استخوان زایی است که در اثر آن، استخوان های بدن بسیار شکننده میشوند. بیماری ژنتیکی پوکی استخوان نیز از همین دسته بیماری ها می باشد.

از طرف دیگر، برخی از ناهنجاری ها صرفا بخش های خاصی از بدن را درگیر می کنند، مثل در رفتگی مادرزادی لگن یا بیماری ژنتیکی نرمی استخوان که در نوزادان و کودکان بیش تر دیده میشود. در ادامه برخی از این بیماری ها را بررسی می کنیم.

– بیماری ژنتیکی نرمی استخوان

نرمی استخوان یا ریکتز (Rickets) یکی از انواع بیماری های ژنتیکی مولکولی استخوان است که در اغلب در کودکان رخ می دهد و باعث نرم و ضعیف ماندن استخوان های بدن آنها میشود .کمبود ویتامین D اصلی ترین علت این بیماری است. این ویتامین برای جذب کلسیم و فسفر از مواد غذایی لازم است.

کلسیم و فسفر برای رشد و نمو استخوان و افزایش استحکام آنها ضروری هستند و زمانی که کودکان میزان کافی از این ویتامین را دریافت نمی کنند، به مشکلاتی از جمله درد استخوان، خمودگی و اختلالات دیگر دچار میشوند.

* علائم و نشانه های نرمی استخوان

نرمی استخوان بسته به شدت بیماری، ممکن است علائم و نشانه های مختلفی داشته باشد.

این بیماری در قسمت صفحات رشد، که نواحی درحال رشد انتهای استخوان هستند را تحت تاثیر قرار می دهد و باعث میشود ناهنجاری های زیر در شخص به وجود بیاید:

• اختلال پرانتزی شکل پا و زانوها
• افزایش ضخامت مچ دست و پا
• اختلال سینه کبوتری و برجسته

در صورتی که اقدامات درمانی برای این افراد لحاظ نشود، می توان با پیشرفت بیماری، انتظار علائم زیر را داشت:

• اختلال و یا عدم رشد
• خمودگی ستون فقرات و فرم غیرطبیعی
• ناهنجاری و مشکلات غیرطبیعی در فرم استخوان ها
• مشکلات و نقایص دندانی
• تشنج

همچنین این بیماری در بزرگسالان نیز دیده میشود و ممکن است با علائم زیر همراه باشد:

• درد استخوانی
• درد در مفاصل و ماهیچه ها
• شکستن بسیار آسان به دلیل عدم استحکام کافی

* درمان بیماری ژنتیکی نرمی استخوان

بله، امروزه درمان بیماری ژنتیکی نرمی استخوان ممکن است. از آنجایی که اصلی ترین علت وجود این بیماری عدم تامین ویتامین د، کلسیم و فسفر است، درمان اصلی با تامین این مواد برای بدن انجام میشود.

برای کودکان و خردسالان، این مواد معدنی با استفاده از قطره، دارو، غذای تقویتی و یا شیر خشک تامین می شود. همچنین قرار گرفتن کودکان در معرض نور آفتاب و جذب ویتامین D از این طریق نیز می تواند یکی از روش های درمانی باشد.

در موارد شدید که پا دچار خمودگی های شدید یا شکستگی های متعدد است، ممکن است نیاز به عمل جراحی باشد تا استخوان ها به حالت صحیح خود قرار بگیرند.

امروزه تعداد بسیاری از کودکان مبتلا به نرمی استخوان یا راشیتیسم با درمان و روش های مناسب درمان شده اند. اگرچه این روش های درمانی تاثیرگذاری بالایی دارند، اما در برخی موارد ممکن است اختلال آنقدر شدید باشد که فقط بتوان بخشی از بیماری را درمان کرد.

– بیماری ژنتیکی پوکی استخوان

پوکی استخوان یکی از بیماری هایی است که قطعا تا به حال نام آن را شنیده اید. پوکی استخوان یا Osteoporosis بیماری است که با کاهش تراکم استخوان ها، باعث از بین رفتن قدرت و استحکام آنها می شود.

اگر بافت و قسمت داخلی استخوان بندی سالم را دیده باشید، داخل آن فضایی شبیه به لانه زنبور داشته و دارای فضاهای کوچک است. بیماری ارثی پوکی استخوان باعث میشود که اندازه این فضاهای کوچک افزایش یافته و تراکم استخوانی به تدریج کاسته شود.

در کنار این اتفاق، فضا و بافت خارجی استخوان ضعیف و نازک میشود و به شدت در معرض شکستگی قرار دارد.

این بیماری در تمامی گروه های سنی رایج است، اما اکثرا در بین کهنسالان و به ویژه بانوان این گروه سنی دیده میشود که علت آن را پیش تر ذکر کردیم.

* علائم بیماری ژنتیکی پوکی استخوان

یکی از بزرگترین چالش های این دسته از بیماری های ژنتیکی استخوان، این است که در مراحل اولیه هیچ علائم خاص و هشدار دهنده ای از خود ایجاد نمی کند و افراد معمولا تا زمانی که دچار شکستگی نشوند، از وجود این بیماری در بدن خود مطلع نخواهند شد.

برخی از علائم ظاهر این بیمار شامل:

• ضعیف شدن و شکنندگی شدید ناخن ها
• قدرت جسمانی کم و ضعیف
• عقب رفتن لثه ها

شکستگی هایی که به آنها اشاره کردیم می توانند به دلایل بسیار ساده و با انجام فعالیت های کاملا طبیعی، مثل زمین خوردن، عطسه و یا سرفه شدید باشد. کمر درد، گردن درد یا کوتاه شدن قد نیز از جمله علائم بیماری ژنتیکی پوکی استخوان به شمار می روند.

* درمان پوکی استخوان

درحال حاضر روش قطعی برای از بین بردن این بیماری وجود ندارد، اما پزشکان می توانند با استفاده از روش های درمانی، تاثیرات نقص استخوانی را کاهش دهند. در ادامه چند روش درمان بیماری ژنتیکی پوکی استخوان را مشاهده می کنید:

– دارو درمانی

بی فسفونات، یکی از رایج ترین داروهای پوکی استخوان است که برای کمک به بیماران تجویز میشود. این دارو در جلوگیری از بین رفتن استخوان ها کمک میکند. پزشکان ممکن است بسته به شدت بیماری و شرایط بیمار مثل سن او، شکل خوراکی و یا تزریقی این دارو را تجویز کنند. همچنین گاها برای آقایان از افزایش هورمون تسترون برای درمان تراکم استخوان استفاده میکنند.

– هورمون درمانی

برای خانم هایی که به علت کاهش سطح استروژن در دوران یائسگی دچار پوکی استخوان شده اند، می توان از استروژن برای پیشگیری از تحلیل استخوان ها کمک گرفت. توجه داشته باشید که این روش ممکن است خطر لخته شدن خون را به همراه داشته باشد.

– روش های درمانی طبیعی

با توجه به اثرات جانبی که داروها و هورمون های درمانی روی بدن دارند، بسیاری از افراد ترجیح می دهند که از روش های جایگزین و اصطلاحا «طبیعی» استفاده کنند.

درحال حاضر، روش های پیشگیری و کنترل بیماری مثل موارد زیر، بی خطر ترین روش های درمان پوکی استخوان به شمار می روند:

• رژیم غذایی
• ورزش
• افزایش فعالیت های مفید روزانه
• افزایش مصرف کلسیم و ویتامین دی تحت نظر پزشک
• قطع مصرف الکل و دخانیات

* سایر بیماری های استخوانی مادرزادی

بیماری های ژنتیکی استخوان بسیار زیاد هستند، جهت آشنایی با بیماری های بیشتر می توانید نگاهی به لیست کوتاه زیر هم بیندازید:

– بیماری پاژه استخوان

در این بیماری برخلاف بیماری هایی که گفتیم، بافت استخوانی کاسته نمیشود، بلکه بافت استخوانی بیش از حد تشکیل می شود. این نوع از بیماری ممکن است روی یک استخوان یا تمام استخوان های بدن تاثیر بگذارد.

– سرطان استخوان

نوعی از سرطان است که در سلول های استخوان و یا بافت همبند اطراف آن ایجاد می شود. اگرچه این سرطان در همه قسمت های بدن میتواند رشد کند، اما در بین مبتلایان، اکثرا سرطان در استخوان های بزرگ مثل بازو یا پا دیده می شود. این نوع از سرطان قابلیت پخش شدن در بدن را دارد و می تواند به بافت های دیگر مثل ریه، کبد و حتی مغز آسیب بزند.

– کیست استخوانی

کیست استخوانی نیز از جمله بیماری های ژنتیکی استخوان است و در آن تومور های خوش خیم در استخوان رشد میکنند. این کیست ها در واقع حفره های پر شده از مایع هستند که به بافت استخوان تبدیل نمیشوند. آمار این بیماری در کودکان و نوجوانان بالاتر است، اما جزء بیماری های جدی پزشکی تلقی نمیشود.

مشاوره ژنتیک و آزمایش هول اگزوم (تست WES) برای تشخیص بیماری‌های ژنتیکی استخوانی – اسکلتی

مشاوره ژنتیک در تشخیص و پیشگیری از بیماری‌های ژنتیکی استخوانی-اسکلتی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. انجام آزمایش Whole Exome Sequencing (WES) یکی از ابزارهای حیاتی برای شناسایی جهش‌های ژنتیکی مرتبط با این دسته از بیماری‌ها است. تست WES، با تجزیه و تحلیل تمامی اگزون‌های ژنوم فرد، که بخش‌های کدکننده پروتئین‌ها هستند، به ما امکان می‌دهد تا تغییرات ژنتیکی مسئول بسیاری از بیماری‌های ارثی را شناسایی کنیم. در مشاوره ژنتیک، ابتدا تاریخچه خانوادگی و بالینی بیمار بررسی می‌شود و سپس در صورت نیاز، تست WES برای تشخیص دقیق‌تر بیماری‌های استخوانی-اسکلتی ارثی مانند استئوژنز ایمپرفکتا، دیسپلازی‌های اسکلتی و سایر ناهنجاری‌های ژنتیکی مرتبط پیشنهاد می‌شود. این اطلاعات می‌توانند به تصمیم‌گیری‌های بالینی آگاهانه‌تر و مدیریت بهتر بیمار کمک کنند.